Giới Phật giáo thường hay nghe nói đến câu “Sinh tử sự đại vô thường tấn tốc” của sư Huyền Giác nói trong lúc đối đáp với đại sư Huệ Năng. Câu đó có nghĩa “Sinh tử là việc lớn, vô thường đến mau lắm” Vậy vô thường là gì ?
Vô thường là không tồn tại mãi mãi, là thay đổi, biến dịch một cách bất định, không theo mong muốn chủ quan của chúng sinh. Biểu hiện vô thường có những hình thái đại khái như sau :
A/ Các biểu hiện vô thường
1/Vô thường trong chúng sinh tướng (loài hữu tình) Chúng sinh đều trải qua các giai đoạn : Sinh, Lão, Bệnh, Tử. Sinh lão bệnh tử không phải chỉ xảy ra một lần, mà tiếp diễn liên tục hết kiếp này qua kiếp khác. Không muốn tái sinh cũng không được, không muốn già, thân thể vẫn phải già yếu bệnh tật, không muốn chết, thân thể vẫn phải chết đi, không ai tránh khỏi. Tuỳ theo nghiệp thiện hay ác mà chúng sinh trôi lăn theo sáu đường, bốn loài, ba cõi, chịu đủ thứ phiền não khổ sở.
Sáu đường là 6 con đường luân hồi tái sinh của chúng theo thứ tự từ thiện tới ác gồm : Trời, Người, A tu la, Súc sinh, Ngạ quỷ và Địa ngục. Bốn loài là 4 hình thức xuất sinh của chúng gồm Hoá sanh (xuất hiện do biến hoá), Thai sanh (xuất hiện bằng bào thai), Noãn sanh (xuất hiện từ trong trứng), Thấp sanh (xuất hiện nơi ẩm ướt như các loài vi trùng vi khuẩn). Ba cõi hay Tam giới là 3 thế giới gồm Dục giới, Sắc giới, Vô Sắc giới.
2/Vô thường trong thọ giả tướng (loài vô tình) Thọ giả tướng đều trải qua các giai đoạn : Thành, Trụ, Hoại, Diệt. Kể cả những vật vô cùng to lớn như vũ trụ cũng đều có tuổi thọ hữu hạn. Theo thuyết Big Bang thì vũ trụ chúng ta đang sống xuất hiện từ một vụ nổ lớn. Trước vụ nổ, vũ trụ chỉ là một hạt vật chất rất cô đọng, có kích thước cực kỳ nhỏ, đó là một điểm kỳ dị có kích thước Planck (do Max Planck phát hiện) bằng 10-33 cm (mười luỹ thừa âm 33) centimét. Sau vụ nổ, là bắt đầu kỷ nguyên Planck có thời gian là 10-43 (mười luỹ thừa âm 43) giây, vũ trụ thành lập, nở lớn rất nhanh, đến nay trải qua khoảng 13,7 tỉ năm, bán kính vũ trụ là 13,7 tỉ quang niên. Các nhà vật lý thiên văn lập ra một thông số gọi là Ω (Omega) để biểu diễn mật độ vật chất trung bình của vũ trụ. Tuỳ theo số đo, Ω=1, Ω >1 (lớn hơn 1) hay Ω < 1 (nhỏ hơn 1) mà tiên đoán vũ trụ sẽ có một kết cục như các kịch bản sau :
a/ Nếu Ω >1 Vũ trụ đang dãn nở không ngừng, nhưng không phải mãi mãi, đến một lúc nào đó nó sẽ co lại, trở về với điểm kỳ dị và phát sinh một vụ nổ mới, thành lập một vũ trụ mới. Mô hình này gọi là Vũ trụ đóng.
b/ Nếu Ω < 1 Vũ trụ sẽ dãn nở mãi và cuối cùng là cái chết nóng (Heat death). Cái chết nóng ở đây chỉ là nghĩa bóng, không có nghĩa là do nhiệt độ cao mà chỉ có nghĩa là các thành phần cấu tạo nên vật chất như nguyên tử, quark, electron bị tan chảy, tan rã vì chúng bị kéo dãn ra trên một không gian quá rộng, quá lạnh (Big freeze). Mô hình này gọi là Vũ trụ mở.
c/ Nếu Ω=1 Vũ trụ cũng sẽ dãn nở mãi nhưng theo hình học phẳng và cuối cùng cũng kết thúc giống như Vũ trụ mở. Mô hình này gọi là Vũ trụ phẳng.
Tóm lại dù với mô hình nào thì tuổi thọ của vũ trụ cũng hữu hạn và cuối cùng vẫn là diệt vong để phát sinh vũ trụ mới. Nghĩa là vẫn không thoát khỏi luân hồi sinh diệt. Vật to lớn nhất là vũ trụ đã như vậy thì những vật nhỏ hơn như thiên hà, các ngôi sao, các hành tinh, sơn hà đại địa, thành phố, nhà cửa lâu đài, sinh vật, con người… đều không thể tránh được số phận hoại diệt.
3/ Vô thường trong lịch sử vũ trụ. Có nhiều ngôi sao đã chết sau khi đã đốt cháy hết nhiên liệu. Có 3 trường hợp xảy ra.
a/ Nếu khối lượng ngôi sao nhỏ hơn 1,4 lần khối lượng Mặt trời của chúng ta. Khi cháy hết nhiên liệu, nó phình to thành Sao đỏ khổng lồ bán kính 50 triệu km, nuốt chửng các hành tinh ở gần, sau đó thể tích của nó sụp đổ vào bên trong khiến bán kính co rút lại chỉ còn khoảng 6000 km thì dừng lại. Vật chất của nó trở nên đậm đặc, 1cm3 nặng một tấn. Nhiệt độ bề mặt nóng khoảng 6000 độ C, phát bức xạ màu trắng ra không gian nên được gọi là Sao lùn trắng (White dwarf).
Sao lùn trắng
b/ Nếu khối lượng ngôi sao trong khoảng từ 1,4 đến 5 lần Mặt trời. Nó sẽ sụp đổ mạnh hơn trường hợp a/. Bán kính của lõi sao chỉ còn 10km. Mật độ vật chất cực kỳ lớn 1cm3 nặng một tỉ tấn. Vào thời kỳ cuối của sự sụp đổ, nó phát nổ, mức độ sáng chói chang gấp 100 triệu lần Mặt trời, nó được gọi là Siêu tân tinh (Supernova). Từ lúc có ghi chép thiên văn đến nay, người ta quan sát thấy khoảng một chục Siêu tân tinh, trung bình một thế kỷ thấy một lần, đáng chú ý là Siêu tân tinh mà các nhà thiên văn Trung Quốc đã thấy ngày 4-7-1054 và đặt tên là Ngôi sao khách mà ngày nay gọi là Tinh vân Cua (Crab Nebula). Nó sáng như Sao Mai dù ở rất xa, ban ngày cũng thấy, kéo dài mấy tuần lễ. Năm 1967 người ta khám phá ngôi sao neutron trong lòng nó có đặc tính quay rất nhanh gọi là pulsar.
Tinh vân Cua
c/ Đối với ngôi sao có khối lượng lớn hơn 5 lần Mặt trời. Khối lượng lớn tạo sự sụp đổ vô cùng dữ dội. Vật chất đậm đặc tới mức có sức hút vô cùng lớn, ánh sáng cũng không thoát khỏi bị hút vào, do đó không có tín hiệu gì lọt được ra ngoài, không thể quan sát được nó, nó trở thành Lỗ đen trong vũ trụ. Cũng có xảy ra vụ nổ Supernova như trường hợp b/. Những vật gì đi vào trọng trường của nó đều bị hút vào, mất hết tung tích, kể cả ánh sáng. Lỗ đen làm cho thời gian trong phạm vi ảnh hưởng của nó bị chậm lại.
Như vậy số phận Mặt trời của chúng ta sẽ rơi vào trường hợp a/, khi chết nó sẽ biến thành sao lùn trắng. Mặt trời đã xuất hiện khoảng 4,5 tỉ năm và nó có khả năng sống thêm chừng ấy thới gian nữa, tức hiện nay nó đã sống được nửa đời. Khi cháy hết nhiên liệu nó sẽ phình to thành ngôi sao đỏ khổng lồ có bán kính 50 triệu km và có thể thiêu cháy các hành tinh gần chung quanh như Thuỷ tinh, Kim tinh, Trái đất, trước khi co rút lại thành sao lùn trắng có bán kính 6000km.
4/ Vô thường trong lịch sử của địa cầu. Chúng ta thấy có những loài sinh vật từng một thời thống trị trên mặt đất như loài khủng long, đã tuyệt chủng cách nay 65 triệu năm. Có những dân tộc đã xây dựng được những nền văn minh rực rỡ nhưng nay cũng đã diệt vong như dân tộc Maya ở Trung và Nam Mỹ. Người Maya đã hiện hữu từ khoảng 1000 năm trước công nguyên, và đạt tới nền văn minh khoảng thế kỷ thứ nhất công nguyên. Đa số đã bị diệt vong vào khoảng thế kỷ thứ 9 và 10. Tồn tại lâu nhất là quốc gia thành thị của người Maya sống trên bán đảo Yucatan thuộc Mexico, họ bị diệt vong vào thế kỷ 16 khi người Tây Ban Nha đến xâm chiếm.
Có những nền văn minh từng một thời lừng lẫy như Babylone, Angkor, Hy Lạp, La Mã, Ai Cập… nhưng ngày nay đã tàn lụi. Hậu duệ của những dân tộc văn minh cổ xưa đó ngày nay không còn bao nhiêu, hoặc nếu còn thì cũng không còn nổi bật như xưa, mà phải khó khăn chật vật để sinh tồn. Ngôn ngữ của người Ai Cập cổ đại nay chỉ còn vết tích trong những văn bản khắc trên đá tìm thấy trong các kim tự tháp, trong đời thường không còn ai sử dụng. Ngôn ngữ của người La Mã là tiếng La Tinh nay đã trở thành tử ngữ không còn ai nói. Chỉ có những dân tộc lớn, rất đông người như Ấn Độ hay Trung Quốc thì nền văn minh của họ mới còn tiếp tục kéo dài lâu hơn, cho tới ngày nay, nhưng cũng không có gì đảm bảo là các nền văn minh đó sẽ kéo dài thêm được vài ngàn năm nữa. Bởi vì do tham vọng vô biên của con người, có thể xảy ra một cuộc chiến tranh hạt nhân, và khi đó toàn thế giới sẽ diệt vong.
5/ Vô thường trong thế giới đời thường của con người. Đời sống của các cá nhân là hết sức mong manh. Nếu không gặp sự cố gì bất thường, cuộc đời con người cũng chỉ giới hạn trong khoảng trên dưới một trăm năm. Còn các sự cố khiến cái chết bất đắc kỳ tử xảy ra thì cũng rất nhiều. Thỉnh thoảng chúng ta nghe tin máy bay rơi, xe lửa đụng nhau hoặc tàu chìm làm chết hàng trăm người. Ngày nào cũng có xảy ra tai nạn giao thông làm chết nhiều người. Các thiên tai như động đất, núi lửa phun, sóng thần, thỉnh thoảng xảy ra. Còn giống bão, lốc xoáy, lụt lội xảy ra đều đều như cơm bữa. Ngoài ra dịch bệnh và đủ thứ bệnh tật khác cũng làm cho con người không thể an ổn hạnh phúc. Chưa kể chiến tranh, xung đột, bạo lực, áp bức giữa các quốc gia, các dân tộc và các nhóm người trong xã hội cũng góp phần không nhỏ làm chết hoặc điêu đứng rất nhiều người.
Trong bất cứ lãnh vực nào cũng không có sự ổn định vững chắc dài lâu cả.
Nước Anh một thời từng là đế quốc hùng mạnh số một trên thế giới trong các thế kỷ 18, 19 và đầu thế kỷ 20. Có thời họ tự hào rằng : “Mặt trời không bao giờ lặn trên đế quốc Anh” có nghĩa là thuộc địa của họ trải dài bao phủ một phần lớn địa cầu từ đông sang tây nên trái đất xoay đến đâu vẫn có ánh mặt trời chiếu trên thuộc địa của họ. Thế mà ngày nay nước Anh đã sa sút đến mức họ phải tiết kiệm từng chút, bằng cách bỏ, không duy trì chương trình phát thanh tiếng Việt của đài BBC một thời rất quen thuộc với người Việt Nam. Hiện nay có một số học sinh ở Anh phải nhịn đói đi học vì cha mẹ nghèo, thất nghiệp, không lo nổi bữa ăn đàng hoàng cho con. Họ phải cắt giảm chi tiêu đến mức phần lớn visa xin nhập cảnh Anh từ Việt Nam phải tập trung tại Hà Nội vì Lãnh sự quán ở TP HCM không có đủ người để giải quyết công việc. Ngay cả Đại sứ quán ở Hà Nội cũng không có đủ người, họ phải gởi hồ sơ qua Bangkok giải quyết.
Nước Mỹ từ đầu thế kỷ 20 nổi lên như một siêu cường có lực lượng quân sự hùng mạnh nhất hành tinh, khoa học kỹ thuật phát triển nhất thế giới. Họ đứng đầu thế giới hầu như khắp mọi lãnh vực. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Mỹ trở thành siêu cường duy nhất trên thế giới. Thế nhưng từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 về sau, nước Mỹ sa sút thấy rõ. Sản xuất và tiêu thụ xe hơi vốn là ngành công nghiệp thống trị của Mỹ trong liên tục hơn 100 năm nay. Thế nhưng kể từ 2009 họ đã bị Trung Quốc qua mặt. Đến 2010 sản lượng xe hơi của Trung Quốc là 18,3 triệu chiếc trong khi Mỹ chỉ có 7,8 triệu chiếc. Nhiều lãnh vực quan trọng đã bị TQ qua mặt như : Sản xuất thép 2010, TQ 627 triệu tấn, Mỹ 80 triệu tấn. Bông vải 2008, TQ 8,1 triệu tấn, Mỹ 4,2 triệu tấn. Các số liệu về sản xuất điên thoại di động, số người sử dụng internet, số lần phóng vệ tinh thành công lên quỹ đạo trong một năm, số ngoại tệ dự trữ của quốc gia, Mỹ đều bị TQ qua mặt. New York một thời nổi tiếng là đô thị có nhiều nhà chọc trời nhất thế giới. Ngày nay số nhà chọc trời ở New York chỉ bằng một nửa so với Thượng Hải của TQ. Mỹ đang thiếu nợ TQ rất nhiều và đứng trước nguy cơ đánh mất vị trí số 1 thế giới chỉ trong thời gian ngắn, có thể là vào khoảng 2020.
Ngay cả trong những lãnh vực mà tưởng chừng như khá ổn định vững chắc, ví dụ môn thể thao trí tuệ cờ vua, tính chất vô thường vẫn hiện diện. Người ta lập ra một hệ số để đánh giá khả năng đánh cờ của một cá nhân gọi là hệ số elo. Các loại danh hiệu thường thấy của các tay cờ vua trong tổ chức FIDE (Fédération Internationale des Échecs_Liên đoàn Cờ vua Quốc tế) bao gồm : IM (International Master = Kiện tướng quốc tế) có elo từ 2400-2500, và GM (Grandmaster = Đại kiện tướng ) có elo trên 2500. Những người có elo trên 2700 được phong danh hiệu Siêu đại kiện tướng (Super Grandmaster). Những người có elo từ 2200-2300 gọi là Ứng viên kiện tướng (Candidate Master), còn những người có elo từ trên 2300-2400 gọi là Kiện tướng của FIDE (FIDE Master). Người ta theo dõi tất cả những cuộc tranh tài chính thức của những người có danh hiệu để tăng hay giảm số elo tuỳ theo khả năng đánh thắng của họ. Do đó số elo là tiêu chuẩn tương đối khoa học để đánh giá trình độ chơi cờ của một người.
Lê Quang Liêm là tay cờ vua duy nhất của Việt Nam đạt danh hiệu Siêu đại kiện tướng tức có số elo trên 2700. Liêm vô địch giải Aeroflot 2010 là một giải quốc tế quy tụ nhiều Siêu đại kiện tướng và Đại kiện tướng. Liêm thi đấu rất thành công trong năm 2011, bảo vệ thành công chức vô địch giải Aeroflot và hạng nhì giải Capablanca Memorial, ngoài ra anh còn vô địch Spice Cup 2011 tại Texas Mỹ. Tiếng tăm của anh vang dội trên thế giới.
Lê Quang Liêm không thua ván nào tại Olympiad cờ vua thế giới 2012.
Trong giải Cờ vua Vô địch Cá nhân Châu Á 2012 tổ chức tại TP HCM, Liêm là Siêu đại kiện tướng duy nhất có elo trên 2700, là hạt giống số một của giải. Nên biết anh là kỳ thủ đứng thứ ba Châu Á, chỉ sau Viswanathan Anand (đương kim vô địch Thế giới) của Ấn Độ và Wang Hao của Trung Quốc, mà hai người đó không có tham dự giải này. Chức vô địch lẽ ra hoàn toàn nằm trong tầm tay của anh. Thế nhưng Liêm đã thi đấu không thành công, kết quả, anh chỉ đứng thứ 15 bên phía nam, chẳng những mất chức vô địch mà còn mất luôn cơ hội dự tranh Giải Vô địch Thế giới 2013 vì không nằm trong top 5 của giải.
Trong khi đó chức vô địch bên phía nữ thuộc về Sukandar Irine Kharisma của Indonesia chỉ có elo 2288 có thể nói là thuộc loại thấp trong số người dự giải. Trước đó hai tháng, trong giải cờ vua quốc tế HD Bank cũng tại TP HCM là một giải nhỏ hơn rất nhiều, cũng chính Sukandar Irine Kharisma chỉ đứng thứ 5.
Sukandar Irine Kharisma (Indonesia), Vô địch Cờ vua Nữ cá nhân Châu Á 2012
Đối với thần đồng cờ vua nữ Hầu Dật Phàm (Hou Yifan) cũng thế, cô hiện là đương kim vô địch cờ vua nữ thế giới. Trong giải cờ Gibraltar tổ chức tại Anh đầu năm 2012 hội tụ rất nhiều Siêu đại kiện tướng và Đại kiện tướng quốc tế cả nam lẫn nữ, cô thi đấu rất thành công, thắng 4 Siêu đại kiện tướng trong đó có Lê Quang Liêm và huyền thoại cờ vua nữ người Hungary, Judit Polgar, cuối cùng đứng hạng nhì giải, chỉ sau thiên tài Nigel Short. Thế nhưng trong giải Bangkok Chess Club Open 2012, hội tụ ít tài năng cờ vua hơn nhiều, cô lại thi đấu không thành công, chỉ xếp thứ 14, thua cả những tay cờ không phải hàng đầu của Việt Nam như Nguyễn Đức Hoà, Nguyễn Văn Huy.
Hầu Dật Phàm (Trung Quốc) Vô địch Cờ vua Nữ Thế giới 2011 tại Tirana (Albani) thắng Humpy Koneru của Ấn Độ
Tính vô thường hiển hiện rõ ràng trong giải Vô địch Thế giới Cờ vua Nữ 2012 diễn ra tại thành phố Khanty Masiysk của Nga, Hầu Dật Phàm là hạt giống số một của giải, bị loại nhanh chóng ngay vòng hai trong tổng số 6 vòng đấu, bởi Monika Socko người Ba Lan, xếp hạng 32 thế giới. Tính vô thường còn thể hiện ở chỗ cho đến trận chung kết giữa Antoaneta Stefanova đứng thứ 16 thế giới, người Bulgary, và Anna Ushenina đứng thứ 30 thế giới, người Ucraina, như vậy tất cả những người đứng hạng cao về hệ số Elo từ thứ 1 tới thứ 15 đều bị loại.
Trong cuộc thi đấu để giành quyền thi đấu tranh chức vô địch cờ vua thế giới (candidates tournament) với đương kim vô địch Anand, diễn ra tại Luân Đôn tháng 3-2013, bao gồm 14 ván cờ giữa 8 kỳ thủ nam có số elo vào loại cao nhất thế giới, sau ván 13, người đứng đầu cũng là người có số elo cao nhất trong lịch sử cờ vua là Magnus Carlsen, elo 2872 (hơn cả huyền thoại cờ vua Gary Kasparov, elo 2851) và người đứng thứ hai, cũng là người có elo cao thứ hai Vladimir Kramnik, elo 2810, đều cùng được 8,5 điểm sau 13 ván đấu, nhưng Carlsen đứng đầu vì có chỉ số phụ cao hơn. Tính vô thường biểu hiện ở ván cuối cùng, cả hai đều thua. Carlsen thua Svidler Peter và Kramnik thua Vassily Ivanchuk. Carlsen đã thua tới hai ván trong đó ván cuối cùng là quyết định, nhưng may cho Carlsen là đối thủ của anh là Kramnik cũng thua. Nhưng nhờ Carlsen và Kramnik hơn những người cạnh tranh gần nhất với họ 1,5 điểm, nên dù thua họ vẫn còn hơn những người kia 0,5 điểm chung cuộc, nên Magnus Carlsen đã giành được quyền thi đấu với Viswanathan Anand, người Ấn Độ để tranh chức vô địch thế giới từ ngày 6 tới 26-11-2013.
Magnus Carlsen, người Na Uy
Qua các sự kiện trên chúng ta thấy rõ tính chất vô thường trong môn thể thao cờ vua, môn thi đấu trí tuệ hoàn toàn không hề dựa trên may rủi. Người có elo cao cũng không chắc thắng, mà người có elo thấp cũng không chắc thua. Ở đây không phải chỉ trong một ván đấu, mà cả trong một giải đấu gồm nhiều ván.
Tiếp theo là nhiều ví dụ như thế trong lĩnh vực thể thao và trong môn cờ vua.
Đội bóng đá Barcelona (Futbol Club Barcelona) của Tây Ban Nha gần đây được xem là câu lạc bộ bóng đá mạnh nhất thế giới, đỉnh cao là mùa bóng 2010-2011, tháng 11-2010 họ thắng đại kình địch Real Madrid tới 5-0. Họ đoạt chức vô địch bóng đá Tây Ban Nha (La Liga) lần thứ ba liên tiếp. Tháng 5-2011 họ thắng Manchester United của Anh 3-1, đoạt chức vô địch Bóng đá Châu Âu ở giải câu lạc bộ (Champions League). Tháng 8-2011, họ lại thắng đại kình địch Real Madrid, đoạt Siêu cúp Tây Ban Nha (Spanish Supercup). Tháng 12-2011, họ thắng đội Santos của Brazil 4-0, đoạt cúp Vô địch thế giới của FiFa dành cho các câu lạc bộ (FiFa Club World Cup). Họ có tất cả mọi vinh quang của một câu lạc bộ bóng đá, nhờ sở hữu một cầu thủ thiên tài Lionel Messi, người bốn lần liên tiếp (2009, 2010, 2011, 2012) đoạt giải Quả bóng vàng của FiFa (FiFa/Ballon d’or). Thế nhưng trong mùa bóng 2012-2013, Barcelona vẫn có Messi trong đội hình, nhưng họ đã thảm bại không thể tưởng tượng nổi trước đội Bayern Munich của Đức. Ngày 24-04-2013 trong trận bán kết lượt đi Champions League , họ thua 0-4 và ngày 02-05-2013 trong lượt về, trên sân nhà Nou Camp, họ lại thua 0-3 trước Bayern Munich, không gỡ nổi một bàn thắng danh dự ! thua đến muối mặt.
Đối với Phật pháp thì chẳng có gì lạ, sự vô thường xuất hiện khắp nơi, không có cái gì là chắc chắn cả, cuộc đời mộng ảo biến đổi vô thường, không phải là điểm tựa chắc chắn để ta dựa vào.
Ngay cả môn thể thao trí tuệ như cờ vua chẳng hạn, khả năng và trình độ của kỳ thủ là tương đối ổn định, được đánh giá bằng hệ số elo dựa vào thành tích thi đấu bằng trí tuệ, có suy nghĩ, cân nhắc kỹ càng, chứ không phải đầy may rủi như quả bóng lăn. Thế nhưng vô thường vẫn hiện diện. Ví dụ trong giải cờ vua Gibraltar 2012. Người có elo cao nhất về phía nam là Svidler Peter (2749) quốc tịch Nga, chỉ đứng thứ 12. Còn người có elo cao nhất về phía nữ là Judit Polgar (2710) quốc tịch Hungary, chỉ đứng thứ 14, đây là huyền thoại cờ vua nữ, người có elo cao nhất mọi thời đại về phía nữ. Lê Quang Liêm (2714) đứng thứ 7. Còn người đứng đầu sau 10 vòng đấu là Hou Yifan (TQ), nữ, mới 17 tuổi, chỉ có elo 2605, nhưng vì bằng điểm với người đứng thứ hai là Nigel Short, elo 2677, nên theo qui định phải đấu hai ván cờ nhanh để phân ngôi thứ. Short thắng nên đứng đầu, Yifan đứng thứ hai nhưng đứng đầu về phía nữ nên vẫn lãnh giải, trong các trận đối đầu trực tiếp với Judit Polgar và với Lê Quang Liêm, cô cũng thắng. Tính vô thường trong thi đấu là người có elo cao hơn cũng không chắc thắng. Hou Yifan có thành tích rất ấn tượng trong giải Gibraltar 2012, thế nhưng trong giải vô địch thế giới cờ vua nữ 2012 tổ chức tại Khanty Mansiysk, cô bị loại sớm ở vòng hai bởi Monika Socko người Ba Lan có elo 2445. Như thế chúng ta thấy rõ ràng tính vô thường.
Hou Yi Fan (Hầu Dật Phàm 侯逸凡 )
Vô thường còn hiển hiện trong giải Grand Prix cờ vua nữ , vòng đấu tại Geneva, Hou Yfan là người có elo (Rtg= Rating) cao nhất (2617), nhưng kết quả đấu 11 trận, cô thua hết 4 trận (thắng 3 thua 4 hòa 4) chỉ đứng thứ 8 trong 12 kỳ thủ.
Ghi chú : Perf = Performance : hệ số elo trong thi đấu thực tế đang diễn ra. SB = Sonneborn-Berger value : trị số phụ, thắng hoặc hòa với đối thủ có hệ số elo cao hơn thì được điểm cao hơn so với đối thủ có elo thấp hơn. Chỉ số này dùng để sắp hạng những người cùng điểm (Pts = Points)
Trong giải cờ vua Gibraltar 2013, người có hệ số elo cao nhất là Vassily Ivanchuk (2758), quốc tịch Ukraine, chỉ đứng thứ 9. Người đứng đầu về phía nam là Nikita Vitiugov (2694), quốc tịch Nga, đứng đầu về phía nữ là Zhao Xue (TQ), elo 2554, đứng thứ 13 trong bảng tổng sắp hạng nhưng lãnh giải của nữ. Giải của nam trị giá 20.000 bảng Anh, giải của nữ trị giá 12.000 bảng Anh. Lê Quang Liêm (2705), đứng thứ 14. Còn Hoàng Thanh Trang (2476), vô địch cờ vua U20 thế giới năm 1998 và vô địch Châu Á năm 2000, hiện nay thi đấu với quốc tịch Hungary, đứng thứ 38.
Zhao Xue và Nikita Vitiugov, đoạt giải cờ vua Gibraltar 2013 về phía nữ và nam
Sau khi Hoàng Thanh Trang đoạt giải vô địch thế giới U20 năm 1998, người Việt Nam rất hi vọng một ngày không xa cô sẽ đoạt danh hiệu vô địch cờ vua nữ giải thế giới (Women’s World Chess Championship), elo cao nhất của cô là vào tháng 7-2009 (2501) vì một vài tay cờ vua nữ có elo xấp xỉ cô đã làm được, ví dụ Chư Thần 諸宸 (2497) vô địch năm 2001, Antoaneta Stefanova (2490) vô địch 2004, Hứa Dục Hoa 許昱華 (2502) vô địch năm 2006. Alexandra Kosteniuk (2510) vô địch năm 2008, nhưng đến nay, điều đó chưa xảy ra với Hoàng Thanh Trang, không phải là vấn đề khả năng mà ở chỗ cô có nghiệp vô địch thế giới hay không. Ngày 3-8-2013 Hoàng Thanh Trang đoạt chức Vô địch cờ vua nữ Âu Châu sau khi thắng Cmilyte Viktorija (2497). Đối thủ của cô người Lithuania hiện đứng thứ 17 thế giới.
Ngay đối với người được đánh giá cao nhất về cờ vua nữ là Judit Polgar cũng chưa bao giờ đoạt chức vô địch thế giới cờ vua nữ, vì cô không chịu tham dự thi đấu trong các giải nữ là một lẽ, mà nếu có tham dự cũng không chắc đoạt giải, bằng chứng là ở giải Gibraltar 2012, cô có tham dự thi đấu ở bảng chung nam nữ (open), nhưng chỉ đứng thứ 14, cũng không đoạt giải dành cho nữ. Đó là vì tính vô thường của cuộc đời.
Judit Polgar
Hoàng Thanh Trang (trái) thắng Cmilyte Viktorija, đoạt chức vô địch Âu Châu 2013 tại Belgrade, Serbia. (Cô thi đấu cho nước Hungary không phải cho Việt Nam).
B/ Tại sao có sự vô thường ?
Theo Phật giáo, nguyên nhân chủ yếu của vô thường là do các pháp chỉ là sự phối hợp nhân duyên giả tạm, là sự ảo hoá chứ không phải thật, không có một pháp nào chân thật. Tuy có những pháp (sự vật) tương đối vững bền, chẳng hạn vũ trụ có thể tồn tại đến một trăm tỉ năm, các ngôi sao và các hành tinh có thể tồn tại mười tỉ năm, một chủng loại sinh vật như côn trùng có thể tồn tại vài trăm triệu năm, loài người có thể tồn tại vài triệu năm, nhưng cuối cùng đều bị hoại diệt, không thể tồn tại vĩnh cửu. Vậy có cái gì bất sinh bất diệt tồn tại mãi mãi không ? Câu trả lời là không xác định, không thể nói là có, mà cũng không thể nói là không. Tại sao lại như thế ? Bởi vì Sắc Bất Dị Không, Không Bất Dị Sắc, Sắc Tức Thị Không, Không Tức Thị Sắc. Tất cả các cặp phạm trù mâu thuẫn như Có và Không, Vật Chất và Tinh Thần đều là bất nhị tức không phải là hai, cũng không phải là một, các pháp chỉ là ảo tức không có thật nhưng không phải là hoàn toàn không có gì, không phải là hư vô trống rỗng. Phật giáo nói tới Tâm là nguồn gốc của tất cả các pháp, Tâm là bất sinh bất diệt, vô thuỷ vô chung. Nhưng “Tâm như hư không vô sở hữu” đó là lời của Long Thọ Bồ Tát. Tâm giống như hư không, cũng là không, nhưng lại có thể ảo hoá thành vũ trụ vạn vật, nghĩa là có năng lực vô biên, không có giới hạn. Nhưng phải “Ưng vô sở trụ nhi sinh kỳ tâm” (Phải không có chỗ trụ thì cái Tâm ấy mới xuất hiện). Cứu cánh của người tu hành theo Phật giáo, bất cứ tông phái nào, kể cả Tịnh Độ Tông, là chứng ngộ được cái Tâm ấy. Sau khi chứng ngộ, còn phải “bảo nhậm” tức là tiếp tục tu thêm một thời gian dài nữa mới dứt trừ hết tập khí, lúc đó mới vận dụng được năng lực của cái Tâm ấy. Người theo Tịnh Độ thì cầu vãng sanh Tây phương Cực lạc, lúc lâm chung được Phật A Di Đà tiếp dẫn đến thế giới ấy, ở đó có đầy đủ điều kiện thuận lợi để tu hành cho đến giác ngộ.
Về mặt khoa học thì tất cả hiện tượng mà chúng ta nhìn thấy, nghe thấy, ngửi, nếm, sờ mó, suy nghĩ đều là sự biến hoá của lượng tử (quantum). Lượng tử là khái quát hoá các hạt cơ bản của vật chất và năng lượng như quark, electron, photon, neutrino…Mà lượng tử thì vô thường. Tính chất vô thường của lượng tử, chúng ta thường tìm thấy trong cơ học lượng tử, nhất là hiện tượng rối hay vướng víu lượng tử (quantum entanglement).
a/Tính bất định . Không thể xác định được đồng thời vị trí và xung lượng của lượng tử (chẳng hạn một hạt electron hoặc photon). Khi xác định được vị trí thì không xác định được năng lượng mà nó đang có và ngược lại. Như thế không biết sắp tới nó sẽ đi tới đâu, vì không đủ thông tin để suy diễn.
b/Tính bất định xứ (nonlocality) hay không gian và thời gian không có thật. Một lượng tử có khả năng xuất hiện đồng thời ở nhiều vị trí khác nhau, nó bao quát khắp không gian và thời gian. Chính tính chất này sinh ra hệ quả là có nhiều vũ trụ đồng thời tồn tại. Một hệ quả khác là quá khứ, hiện tại, tương lai là không thể xác định, bởi vì nó có mặt khắp thời gian hoặc thời gian không có thật, từ đó có thể giải thích được tại sao thời Nhà Đường, sư Trí Dược Tam Tạng có thể thấy trước là 170 năm sau, sư Huệ Năng sẽ đến trụ trì chùa Bảo Lâm, phát huy Thiền Tông. Trong thời hiện đại thì chú bạch tuộc Paul thấy trước kết quả của 8 trận đấu tại Worl Cup Bóng đá 2010 tại Nam Phi. Bằng khả năng đặc biệt, sư Trí Dược và Paul thấy được “tương lai” chứ không phải đoán mò, do đó chính xác 100%. Tính bất định xứ hiện nay được công nghệ thông tin ứng dụng rất hiệu quả trên phạm vi địa cầu. Các thông tin điện tử đưa lên mạng internet, có thể đến với chúng ta bất cứ ở đâu, bất cứ lúc nào. Nhưng đó chỉ mới là ứng dụng tính bất định xứ về không gian, hiện nay chưa có máy móc nào thấy được quá khứ hay tương lai. Chỉ có một số người có đặc dị công năng như Hầu Hi Quý mới thấy được.
Một ngày mùa thu năm 1989, Hầu Hi Quý được mời đến ăn cơm tại nhà của Lưu Hạo Thanh, Trưởng Cửa khẩu hải quan Củng Bắc thành phố Chu Hải. Sau vài chén rượu, Lưu nói :
-Ông Hầu này, mọi người đều nói ông biết được quá khứ vị lai, tôi không thể không tin. Vậy ông hãy đoán xem tôi có bao nhiêu anh chị em.
Ông Lưu nghĩ rằng ông mới gặp Hầu Hi Quý lần đầu tiên, ông ta chưa biết gì về mình, cũng không hề biết trước câu hỏi để có thể chuẩn bị. Hầu ngưng thần nhìn vào một điểm trên tường khoảng ba bốn mươi giây, rồi trả lời :
-Ông hỏi tôi ông có mấy anh chị em phải không ? trả lời ông rằng ông có 7 anh chị em.
Ông Lưu hạ ánh mắt xuống, mỉm cười :
-Thế là không chuẩn rồi, không phải 7, chỉ có 6 thôi
-Sáu người à ? Hầu Hi Quý xoè hai bàn tay ra, 6 ngón rồi 7 ngón, nhìn kỹ đăm đăm như nhà điêu khắc, một lát sau, nói với ông Lưu :
-Không đúng, khẳng định là 7 người, không tin ông thử hỏi má ông xem. Bà ấy biết rõ hơn ông.
Ông Lưu liền bỏ đũa xuống, đến máy điện thoại cầm lên gọi ngay về nhà mẹ ông. Gọi xong ông trở lại bàn tiệc.
-Thật là kỳ lạ, thế mà đến nay tôi vẫn không biết, vậy mà làm sao ông biết được ? Mẹ nói tôi có chính xác 7 anh chị em, nhưng có một bé gái chết lúc mới sinh và mẹ chẳng bao giờ nhắc lại chuyện đó.
Các vị khách mời của bữa tiệc hôm đó còn có Lâm Nhạc, Giám đốc Công ty trang hoàng rèm cửa Chu Hải, ông Hoàng là Trưởng khu hải quan Củng Bắc, ông Lý là Khoa trưởng trường Hải quan. Mọi người đều cảm thấy sự việc có vẻ huyền bí, nhưng nó đã diễn ra trước mắt các ông khiến cho các mối hồ nghi trước đó đều tiêu tan.
Từ trái qua phải : Phó chủ nhiệm Cung Văn hoá Tỉnh Hồ Nam Lưu Kiến Dân, diễn viên Hoa Cổ hí Lăng Quốc Khang, Hầu Hi Quý và tác giả sách Đông phương kỳ nhân Liêu Văn Vĩ
c/Tính vô lượng. Không thể xác định một lượng tử ở nhiều vị trí khác nhau đồng thời hay có nhiều lượng tử có khả năng liên thông tức thời. Như thế một tức là nhiều, nhiều cũng chỉ là một. Điều này giải thích tại sao Tâm là một lại có thể tạo ra vô lượng vô biên chúng sanh tướng và thọ giả tướng. Vạn pháp đều quy về một tâm.
Tóm lại do sự kết hợp nhân duyên và ảo hoá mà có vô thường. Ảo thì không thể tồn tại bền vững mãi mãi, mà trái lại là biến hoá vô cùng phức tạp và đầy bất trắc. Do đó một siêu cường như nước Mỹ dù có bao nhiêu kế hoạch nhằm duy trì mãi mãi vị trí số một thế giới, cũng có lúc không thể làm chủ được và phải nhường vị trí số một đó lại cho nước khác. Một thiên tài cờ vua như Lê Quang Liêm hay Hầu Dật Phàm (Hou Yifan) dù có luyện tập suốt ngày đêm, cũng có lúc thua đau. Muốn thoát khỏi sự vô thường chỉ có một cách duy nhất là giác ngộ, tự mình chứng được bản tâm bất sinh bất diệt, chứng được tất cả hiện tượng chỉ là ảo hoá, thoát khỏi sinh tử luân hồi. Không phải có sẵn Tam giới, sáu đường, bốn loài ở bên ngoài ta để mà giải thoát, mà chứng được là những cái đó chỉ là ảo, không có thật, chỉ là do tâm vọng tưởng. Tuy là vọng tưởng nhưng sự chấp trước kiên cố đến mức nó thành khối, thành thế giới vật chất tồn tại trong không gian và thời gian nhất định. Nhưng tính vô thường là đầu mối để phát hiện nó, thật ra chỉ là ảo.
Truyền Bình
