Thuật ngữ-Hội thoại
Cờ vua
ANH – NGA – VIỆT
| STT | Tiếng Anh | Tiếng Nga | Tiếng Việt | Ghi Chú |
| 1 | Chess | Шахматы | Cờ vua | |
| 2 | Accept | принимать | chấp nhận/tiếp nhận | |
| 3 | Accept a draw | соглашаться на ничью | đồng ý hòa | |
| 4 | Adjourn | отложить | hoãn | |
| 5 | Adjourned game | отложенная партия | hoãn ván cờ/hoãn đấu | |
| 6 | Advantage | преимущество | ưu thế/lợi thế | |
| 7 | Against | против | chống | |
| 8 | Agree with | соглашаться | đồng ý | |
| 9 | Algebraic notation | алгебраическая нотация | ký hiệu đại số | ký hiệu: cột dọc, hàng ngang, ô, đường chéo… |
| 10 | Analyse | анализировать | phân tích | |
| 11 | Analysis | анализ | phân tích | |
| 12 | Arbiter | арбитр, судья | trọng tài | |
| 13 | Attack | атака, атаковать | tấn công | |
| 14 | Attention | внимание | chú ý | |
| 15 | Backward pawn | отсталая пешка | Tốt chậm tiến/lạc hậu | |
| 16 | Bad | плохой | xấu/tồi | |
| 17 | Beautiful | красивый | đẹp | |
| 18 | Because of | из-за | bởi vì | |
| 19 | Before | перед | trước | |
| 20 | Best | лучший | tốt | |
| 21 | Better | лучше | tốt hơn | |
| 22 | Bishop | слон | Tượng | |
| 23 | Bishop ending | слоновое окончание (шахм.) | tàn cuộc Tượng/Cờ tàn Tượng | |
| 24 | Bishops of opposite colours | разноцветные слоны (шахм.) | Tượng khác màu | |
| 25 | Bishops of the same colours | одноцветные слоны (шахм,) | Tượng cùng màu | |
| 26 | Black | черные | đen | |
| 27 | Blockade | блокировка | phong tỏa | |
| 28 | Board | доска | bàn cờ | |
| 29 | Breakthrough | прорыв | đột phá | |
| Brilliant | блестящий | |||
| Calculate | рассчитывать | |||
| Captain | капитан | |||
| Capture | взятие | |||
| Castle | крепость (сёги), рокировать (шахм.) | |||
| Castling | рокировка (шахм.) | |||
| Category | категория | |||
| Centre | центр | |||
| Centralization | централизация | |||
| Champion | чемпион | |||
| Championship | чемпионат | |||
| Chance | шанс | |||
| Chances to win | шансы на выигрыш | |||
| Check | шах | |||
| Checkmate | мат | |||
| Chess | шахматы | |||
| Clock | часы | |||
| Closing ceremony | церемония закрытия | |||
| Colour | цвет | |||
| Combination | комбинация | |||
| Compensation | компенсация | |||
| Competition | соревнование | |||
| Comlicated | сложный | |||
| Complications | осложнения | |||
| Continuation | продолжение | |||
| Continue | продолжать | |||
| Correct | правильный | |||
| Correspondence chess | шахматы по переписке | |||
| Crosstable | таблица | |||
| Counter-attack | контратака | |||
| Counter-play | контригра | |||
| Country | страна | |||
| Decoy | завлечение | |||
| Decision | решение | |||
| Decisive | решающий | |||
| Decisive advantage | решающее преимущество | |||
| Deeply calculated | далеко рассчитанный | |||
| Defence | защита | |||
| Deflection | отвлечение | |||
| Deserved attention | заслуживало внимания | |||
| Develop | развивать | |||
| Development | развитие | |||
| Development advantage | преимущество в развитии | |||
| Diagonal | диагональ | |||
| Diagram | диаграмма | |||
| Difficult | трудный | |||
| Director of tournament | директор турнира | |||
| Discover | находить | |||
| Discovered attack | открытое нападение | |||
| Discovered check | вскрытый шах | |||
| Doubious | сомнительный | |||
| Double | двойной | |||
| Double attack | двойной удар | |||
| Double check | двойной шах | |||
| Doubled pawns | сдвоенные пешки | |||
| Draw | ничья | |||
| Drawing of lots | жеребьёвка | |||
| Drawn position | ничейная позиция | |||
| During | в течение | |||
| Flag | флажок | |||
| En passant | под боем | |||
| Endgame study | этюд | |||
| Ending | окончание | |||
| Equal | равный | |||
| Equalize | уравнивать | |||
| Exchange | размен; качество | |||
| Extra | лишний | |||
| Favour | польза | |||
| Favourable | выгодный | |||
| FESA | ФЕСА – Федерация европейских сёги асоциаций | |||
| Fianchetto | фианкетто | |||
| FIDE | ФИДЕ – Международная шахматная федерация | |||
| FIDE master | мастер ФИДЕ | |||
| File | вертикаль | |||
| Fine | тонкий | |||
| Finish | заканчивать | |||
| Flag | флажок | |||
| Force | форсировать | |||
| Forced | вынужденный | |||
| Fork | вилка | |||
| Gambit | гамбит | |||
| Game | партия | |||
| Get | получить | |||
| Gold | золотой генерал, золото (сёги) | |||
| Good | хороший | |||
| Grandmaster | гроссмейстер | |||
| Half | половина | |||
| Half a point | пол-очка | |||
| Handicap | гандикап, фора | |||
| Have | иметь | |||
| Hole | дырка | |||
| Hour | час | |||
| Idea | идея | |||
| Illegal | невозможный | |||
| Illegal move | невозможный ход | |||
| Immediately | немедленно | |||
| Improve | усиливать | |||
| Improvement | усиление | |||
| Inferior | худший | |||
| Initiative | инициатива | |||
| Interesting | интересный | |||
| Intermediate | промежуточный | |||
| Intermediate check | промежуточный шах | |||
| International | международный | |||
| International master | международный мастер | |||
| Interzonal | межзональный | |||
| Isolated pawn | изолированная пешка | |||
| J’adoube | поправляю | |||
| Judgement | оценка | |||
| King | король | |||
| Kingside | королевский фланг | |||
| Knight | конь | |||
| Knight ending | коневой эндшпиль | |||
| Lack | нехватка | |||
| Lack of space | стесненное положение | |||
| Lance | копьё (сёги) | |||
| Last | последний; продолжаться | |||
| Last move | последний ход | |||
| Laws of chess | правила шахматной игры | |||
| Lead | лидировать | |||
| Leave | оставить | |||
| Line | вариант | |||
| Long castling | длинная рокировка | |||
| Lose | проигрывать | |||
| Lose on time | просрочить время | |||
| Loss | проигрыш | |||
| Loss of tempo | потеря темпа | |||
| Lost position | проигранная позиция | |||
| Master | мастер | |||
| Match | матч | |||
| Material advantage | материальное преимущество | |||
| Mating net | Матовая сеть | |||
| Middlegame | миттельшпиль | |||
| Minute | минута | |||
| Miss | упускать | |||
| Miss a draw | упустить ничью | |||
| Mistake | ошибка | |||
| Move | код | |||
| National | национальный | |||
| National master | национальный мастер | |||
| Need | нуждаться | |||
| Next | следующий | |||
| New | новый | |||
| Notation | нотация | |||
| Novelty | новинка | |||
| Number | номер | |||
| Obvious | очевидный | |||
| Obvious advantage | явное преимущество | |||
| Obvious move | очевидный ход | |||
| Occupy | занимать | |||
| Olympiad | олимпиада | |||
| Opening | дебют | |||
| Opening ceremony | церемония открытия | |||
| Opening of a file | вскрытие линии | |||
| Opinion | мнение | |||
| Original | оригинальный | |||
| Opponent | противник, оппонент | |||
| Out | из | |||
| Outcome | результат | |||
| Outcome of combination | итог комбинации | |||
| Outplay | переиграть | |||
| Over the board | за доской | |||
| Over-estimate | переоценивать | |||
| Overlook | просмотреть | |||
| Overstep | просрочить | |||
| Pairing | составление пар | |||
| Participant | участник | |||
| Passed pawn | проходная пешка | |||
| Pawn | пешка | |||
| Pawn breakthrough | пешечный прорыв | |||
| Pawn chain | пешечная цепь | |||
| Pawn ending | пешечный эндшпиль | |||
| Pawn promotion | превращение пешки | |||
| Penetrate | вторжение | |||
| Perhaps | возможно, может быть | |||
| Perpertual check | вечный шах (шахм.) | |||
| Piece | фигура | |||
| Piece catching | ловля фигуры | |||
| Pin, pinning | связка | |||
| Place | место | |||
| Plan | план | |||
| Play | игра; играть | |||
| Player | игрок | |||
| Play-off | плэй-офф, игра с выбыванием | |||
| Pocket chess | карманные шахматы | |||
| Point | очко | |||
| Position | позиция | |||
| Positional advantage | позиционное преимущество | |||
| Possibility | возможность | |||
| Promotion | превращение | |||
| Queen | ферзь (шахм.) | |||
| Rank | горизонталь | |||
| Resign | сдался | |||
| Result | результат | |||
| Right | правильный | |||
| Rook | ладья | |||
| Round | тур | |||
| Sacrifice | жертва | |||
| Score | счет | |||
| Score sheet | бланк для записи партий | |||
| Set | комплект | |||
| Shogi | сёги | |||
| Short castling | короткая рокировка (шахм.) | |||
| Silver | серебряный генерал, серебро (сёги) | |||
| Space clearence | освобождение поля | |||
| Square | поле | |||
| Stage | стадия | |||
| Stalemate | пат (шахм.) | |||
| Standing | положение участников | |||
| Start | начинать | |||
| Stop | останавливать | |||
| Strong | сильный | |||
| Study | этюд | |||
| Success | успех | |||
| Sufficient | достаточный | |||
| Sufficient compensation | достаточная компенсация | |||
| Suggest | предлагать | |||
| Suppose | предполагать | |||
| Surprise | неожиданность | |||
| Table | стол | |||
| Take a piece | брать фигуру | |||
| Team | команда | |||
| Tempo | темп | |||
| Theory | теория | |||
| Theoretical | теоретический | |||
| Think | думать | |||
| Threat | угроза | |||
| Threaten | угрожать | |||
| Tie | заканчивать игру вничью | |||
| Time | время | |||
| Time- limit | контроль времени | |||
| Time trouble | цейтнот | |||
| Tournament | турнир | |||
| Tournament hall | турнирный зал | |||
| Tournament standing | турнирное положение | |||
| Transition | переход | |||
| Transition into ending | переход в эндшпиль | |||
| Trap | ловушка | |||
| Turn to move | очередь хода | |||
| Typical | типичный | |||
| Underestimate | недооценивать | |||
| Unexpected | неожиданный | |||
| Unknown | неизвестный | |||
| Unknown line | неизвестный вариант | |||
| Unprotected | незащищенный | |||
| Unsuccessful | неудачный | |||
| Unsuccessful attempt | неудачная попытка | |||
| Useful | полезный | |||
| Useless | бесполезный | |||
| Usual | обычный | |||
| Variant | вариант | |||
| Weak | слабый | |||
| Weakness | слабость | |||
| Weakness of the back rank | слабость последней горизонтали | |||
| Well | Хорошо | |||
| White | белые | |||
| White to move | ход белых | |||
| Win | выигрыш, победа | |||
| Wing | фланг | |||
| Winner | победитель | |||
| With | с | |||
| Withdraw | выйти из турнира | |||
| Without | без | |||
| Won position | выигранная позиция | |||
| World | мир | |||
| World champion | чемпион мира | |||
| World championship | чемпионат мира | |||
| Worst | наихудший | |||
| Wrong | неправильный, ошибочный | |||
| Wrong solution | неверное решение | |||
| Winner | победитель | |||
| X-ray | рентген | |||
| Zero | ноль | |||
| Zonal | зональный | |||
| Zonal tournament | зональный турнир | |||
| Zugzwang | цугцванг |
| STT | Tiếng Anh | Tiếng Nga | Tiếng Việt | Ghi chú |
| 1 | chess | шахматы | cờ vua | |
| 2 | A00-E99 opening structure | индексы дебютов А00-Е99 | Mã số khai cuộc Nam Tư А00-Е99 | |
| 3 | Accelerated Dragon | ранний Дракон (без d7-d6) | Con Rồng nhanh | |
| 4 | Abbazia Defense | Аббация-защита | Phòng thủ Abbazia |
5 Accept принимать chấp nhận/tiếp nhận
6 Accept a draw соглашаться на ничью đồng ý hòa
Trung cuộc còn được gọi là Mittelspil là giai đoạn tiếp theo ngay sau khai cuộc của ván cờ ở đó thường xảy ra những sự kiện quan trọng. Theo qui luật trung cuộc diễn ra ngay sau 12-15 nước đi ban đầu, khi các đấu thủ đã kết thúc việc phát triển các quân của mình (huy động lực lượng) và chuẩn bị bắt tay vào hành động tích cực. Việc bố trí các Tốt và quân ở khai cuộc thường tuân thủ theo kế hoạch tương lai ở trung cuộc.
Quân tấn công nhanh chóng nhắm vào Vua của đối thủ ở trung cuộc có thể đạt kết quả trong một số trường hợp ngoại lệ (chẳng hạn, khi trong khai cuộc thu được ưu thế lớn trong việc phát triển lực lượng, nhờ đó có thể tạo ra những ưu thế quyết định về lực lượng, hoặc phá vỡ các Tốt che chắn quanh Vua đối phương cho phép tấn công vào “pháo đài” của Vua). Quân tấn công có thể đạt kết quả và cả trong trường hợp, nếu trong khai cuộc đạt được ưu thế lớn về không gian, cho phép chuyển các quân tới cánh vua tạo ra ưu thế lực lượng ở đó.
Trong hàng loạt khai cuộc (phương án con rồng trong phòng thủ Xixilia, tấn công kiểu Zemis trong phòng thủ Ấn độ cổ), ở đó xuất hiện thế trận với việc nhập thành khác phía, có thủ pháp điển hình – là cuộc hành binh Tốt nhắm vào “thành trì” của Vua với mục đích công phá nó. Trong thế trận căng thẳng này kết quả thường lôi cuốn VĐV Cờ vua, họ nhanh chóng tiêu diệt sự che chắn của Vua đối phương, nhanh chóng tạo ra những đe doạ nó. Thậm chí khi có thế trận hơi yếu kém trong việc nhập thành bên phòng thủ có thể dẫn đến thua cờ. Cuộc hành binh Tốt đôi khi được áp dụng cả khi nhập thành cùng phía, nếu để làm việc này có sự tương ứng với tiền đề công phá khai thông thế trận của quân Vua nhưng không bị các đối thủ lợi dụng để tổ chức cuộc phản công.
Tuy nhiên thường là tiền đề cần thiết để ngay lập tức tấn công vào Vua không có, bởi vì đối phương đã chú ý đề phòng ở mức cao về an ninh, đồng thời tìm kiếm việc nhập thành, che chắn Vua bằng những quân Tốt, đánh lạc hướng một phần lực lượng của mình vào việc phòng thủ nó, đồng thời tìm kiếm đối tượng tấn công khác được gọi như thế các điểm yếu trong thế trận của đối phương. Trong hàng loạt khai cuộc có chiến lược điển hình là – tấn công vào cánh Hậu với mục đích công phá cột để tiến sâu các quân của mình vào vị trí quân địch và tiếp sau đó là tấn công. Khi không có điểm yếu trong thế trận cuả đối phương họ cố tạo chúng, bằng cách di chuyển quân và di chuyển Tốt. Một trong những thủ pháp tạo điểm yếu trong việc bố trí lực lượng của đối phương – Đó là tấn công Tốt thiểu số.
Khi di chuyển quân trong trung cuộc và giải quyết các nhiệm vụ khác nhau là – tạo ra những điểm yếu trong “hậu phương” địch, tăng cường vị thế các quân của mình, khi đó nhận được ưu thế lực lượng ở phần này hoặc phần khác trên bàn cờ, trước hết đó là việc bắt đầu cuộc tấn công. Đôi khi việc di chuyển có tính chất đánh lạc hướng – đó là hành động trên một cách làm đánh lạc hướng các quân của địch ra khỏi việc phòng thủ cánh khác. Trong trường hợp nhận được ở trung cuộc ưu thế lực lượng hoặc thế trận nó thường được thực hiện bằng cách chuyển cuộc chơi về tàn cuộc (với sự trợ giúp của việc đổi quân và đơn giản hóa cuộc chiến). Điều này trước tiên liên hệ tới chiến thuật chơi mà trong Cờ vua nó đóng vai trò rất quan trọng. Trên bàn cờ lực lượng của các bên không có giới hạn rõ ràng, đo đó bất kỳ sai lầm nào, bất lỳ chiến thuật chiến dịch nào có thể quyết định số phận ván cờ. Thậm chí có kế hoạch chiến lược tốt có thể bị phá vỡ, nếu để xảy ra một sai lầm nhỏ hoặc chơi không chính xác; 40 nước đi, thường được nói đến khi chơi Cờ vua thường thì chưa đủ để thắng ván cờ, nhưng dù chỉ có một nước đi kém cũng đủ để thua cờ.
Trong trung cuộc lực lượng của các bên thường tiếp xúc trực tiếp nhau, đe dọa lẫn nhau. Bắt đầu có sự đổi quân, tiêu diệt các quân và Tốt của nhau. Khi làm điều này các bên tiến tới bảo đảm thế cân bằng. Tuy nhiên giá trị của quân và Tốt trong trung cuộc – đó là đại lượng tương đối, nó phụ thuộc vào mức độ tham chiến của chúng. Trong lúc thực hiện chiến dịch chiến thuật thường hay xảy ra việc thí quân để đạt được mục tiêu nào đó, để sau đó từ cội nguồn này khám phá ra việc thí lực lượng. Đôi khi xảy ra việc thực hiện thí quân để có thế trận có lợi, nhưng không thể ngay lập tức có thể lấy lại lực lượng cân bằng. Thủ pháp chiến thuật hiệu quả cho phép đạt được việc có ưu thế lực lượng có lợi, đó là đòn tấn công đôi, đòn đánh đôi và cuộc tấn công phối hợp.
Lý thuyết trung cuộc phát triển rất chậm bằng cách chính là phân loại các thế trận khác nhau, phân tích các đòn phối hợp điển hình và các thủ pháp phối hợp hoặc lối chơi thế trận. Nền tảng các thông tin này rất nghèo nàn, Trước kia việc phát triển sự hiểu biết trung cuộc được nghiên cứu là Damiano, Dz.Greco, F.Philidor (đầu thế kỷ 19). Họ đã đưa ra nguyên lý mới mẽ cho việc nghiên cứu trung cuộc mà việc này tới cuối thế kỷ thứ 19 đã được Steinhis nghiên cứu, những khảo sát này được tiếp tục bởi Em,Lasker, Z.Tarras xây dựng lý thuyết lối chơi thế trận. Trong thế kỷ thứ 20 có những đóng góp có giá trị trong việc nghiên cứu trung cuộc đó là A.Nhimxôvích (ông đã xây dựng thủ pháp lối chơi thế trận), R.Spilman (Lý thuyết thí quân), M.Euwe (các nền tảng của công việc trong trung cuộc VĐV Cờ vua hiện đại có P.Romanovxki, G.Lixixưn, A.Kotov, I.Bondarevxki, V.Alatoxev và dẫn dắt trung cuộc có sự hiểu biết này hay mức độ khác của tất cả các VĐV Cờ vua trên thế giới.
Chiến thuật Cờ vua (tr393):
Chiến thuật Cờ vua là tổ hợp các thủ pháp và cách thực thực hiện chiến dịch cờ vua riêng lẻ, để hoàn thành kế hoạch chiến lược và hoàn tất nó.
Vai trò của chiến thuật Cờ vua rất to lớn: những sai lầm nghiêm trọng hoặc chiến thuật sai lầm có thể làm thua ván cờ. Khi lực lượng đối phương hành động thiếu sự liên kết, khi đó các quân sẽ bị tấn công hoặc bị đe doạ lẫn nhau, trên bàn cờ xuất hiện tình huống chiến thuật. Trong các chiến dịch chiến thuật các quân có mối liên hệ lẫn nhau, khi đó nó đóng vai trò to lớn trong việc thống nhất hành động của các quân của một bên chống lại phía bên kia. Trong bất kỳ chiến dịch chiến thuật nào đều bao gồm 3 thành phần – là đối tượng tấn công, phương tiện tấn công và phương tiện phòng thủ. Đối tượng tấn công có thể là Vua hay bất kỳ quân nào hoặc các Tốt. Đôi khi đối tượng tấn công là một nhóm ô hoặc 1 ô trong sự bố trí lực lượng của đối phương. Liên quan tới thành phần phương tiện tấn công gồm: đe doạ tấn công, tấn công, hạn chế tấn công, nhưng phương tiện tấn công hiệu quả là đòn tấn công đôi, đòn đánh đôi và đòn tấn công phối hợp. Trung tâm của các thành phần phương tiện phòng thủ – là loại bỏ quân tấn công, khống chế nó bằng một quân khác, cắt đứt hành động của quân tấn công, tấn công đáp trả. Khi phòng thủ rất hiếm khi đạt được đòn phối hợp, thành phần (yếu tố) chiến thuật Cờ vua quan trọng – là đòn phối hợp, đòn phối hợp thường liên hệ với việc thí quân, điều này là một điểm đặc biệt lôi cuốn các dạng thí quân rất đa dạng: đòn thu hút, đòn đánh lạc hướng, đòn phá huỷ, đòn giải phóng ô hay cột, đòn huỷ diệt …
Đòn phối hợp (tr165-2):
Đòn phối hợp (không thuộc nhóm Latinh, từ nguyên thuỷ là Combination – là sự kết hợp) trong Cờ vua là phương án bó buộc với việc sử dụng các thủ pháp chiến thuật khác nhau; thường kết hợp xoay quanh các yếu tố của đòn phối hợp – là có sự thí quan. Vấn đề là ở chỗ liệu có nhất thiết phải có thí quân hay không, đặc điểm của đòn phối hợp có nhiều tranh cãi. Chẳng hạn theo quan điểm của E.M. Lasker và P. Romanovxki thì việc thí quân không phải lúc nào cũng xảy ra khi tiến hành đòn phối hợp; theo quan điểm của Botvinnhic thì Đòn phối hợp là – phương án bó buộc có thí quân. Tồn tại hàng loạt các định nghĩa khác nhau về Đòn phối hợp; còn theo hướng của Iu. Averbach thì đòn phối hợp là sự kết hợp giữa các quân của cả hai bên. Theo thuật ngữ của Lasker những ý tưởng khác nhau tiếp theo của Đòn phối hợp còn có động cơ của nó. Sự đa dạng và phức tạp của Đòn phối hợp cho phép phân loại chúng theo các đặc điểm khác nhau – theo động cơ, sự tạo thành của Đòn phối hợp, theo kết quả cuối cùng của Đòn phối hợp, theo đới tượng hoặc thủ pháp tấn công, theo các thành phần chiến thuật và các dấu hiệu đặc điểm khác nhau. Các dạng thức đòn phối hợp có thể có dạng thoáng trực tiếp hoặc tình trạng Vua không được bảo vệ, hoặc vị trí không đạt của các quân và Tốt, các điểm yeu hoặc có Tốt thông xa và… Sự phụ thuộc vào mục đích và kết quả tồn tại khác nhau của đòn phối hợp dẫn đến thắng cờ hoặc hoà cờ; đòn phối hợp dẫn đến đạt kết quả, làm thế trận tốt hơn có mục đích, nhiều khi thay đổi hẳn thế trận trên bàn cờ, và có cả đòn phối hợp thắng chất, lực lượng, quân, chiếu bí, rơi vào thế pat, đòn phối hợp tạo ra pháo đài, tạo ra nước chiếu vĩnh viễn tạo ra những nghiên cứu tin cay, tạo ra thế phong toả và…
Phân loại theo đối tượng tồn tại những đòn phối hợp khác nhau nhắm vào Vua đối phương và chống lại các quân và Tốt còn lại; phân loại theo thủ pháp tấn công – là đòn phối hợp. Thực hiện theo hướng phối hợp hoặc tấn công đôi, công phá đôi, đánh đôi, phân loại theo chiến thuật, thủ pháp – là đòn phối hợp đánh lạc hướng, thu hút, lấp đường, giằng quân, phong toả, giải phóng ô hoặc cột, tiêu diệt sự phòng thủ và các chiến thuật khác… Vẻ đẹp từ phía Thực hiện theo hướng có cơ sở là ý tưởng mẫu mực, mục đích đa dạng và sự hài hoà của các quân, trên cơ sở các yếu tố dự phòng, trên cơ sở sự phức tạp và các đòn chiến thuật thủ pháp đa dạng; đòn phối hợp trong Cờ vua còn là cơ sở cho nghệ thuật.
Khai cuộc (tr109): (Tiếng Pháp là debut, là chữ cái – thể hiện khai cuộc). Khai cuộc là giai đoạn đầu tiên của ván cờ (qui ước khoảng 10 – 15 nước) thể hiện tính chất huy động lực lượng của hai bên. Mối liên hệ xác định kế hoạch chơi với lối chơi trung cuộc. Trong khai cuộc, mỗi nước đi là – một nhánh của kế hoạch thống nhất, mà kế hoạch này có thể thay đổi phụ thuộc vào hành động của đối phương.
Những tác phẩm đầu tiên về lý thuyết khai cuộc hiện đại gồm có 3 cuốn sách – đó là cuốn sách của Luxen (gồm 10 khai cuộc), cuốn sách của Gotting (gồm 12 khai cuộc), hướng dẫn chơi Cờ vua của Dimiano – là những cuốn sách ra mắt bạn đọc vào cuối thế kỷ 15, đầu thế kỷ 16; trong đó những cuốn sách này bước đầu hệ thống hoá khái niệm về lý thuyết khai cuộc.
Đóng vai trò mới trong sự phát triển lý thuyết khai cuộc là cuốn “Cuốn sách về những ý tưởng phát kiến và nghệ thuật trò chơi Cờ vua” của R.Lopes (1561) trong đó có hàng loạt lời phê bình về những phân tích của Dimiano có những phương pháp tấn công mới, lần đầu tiên chỉ ra ý nghĩa của Tốt và trung tâm; những ghi chép luận điểm của Dz.Greco, ở đó đưa ra nhưng kinh nghiệm của các VĐV Cờ vua mạnh trong thời gian này: đó là cuốn sách của Philiđor A.F. “Phân tích trò chơi Cờ vua” (năm 1749), ở đây lần đầu tiên xem xét chiến lược chơi trong khai cuộc, liên hệ chặt chẽ với cấu trúc Tốt tạo ra trung tâm Tốt hùng mạnh. Ý tưởng của Philiđor khác biệt hẳn với các nhà nghiên cứu thời đó. (Mặc dù còn có những sự chậm trễ) trong việc phát triển lực lượng trong khai cuộc, không tìm ra những diễn biến tiếp tục của chiến lược khai cuộc bao gồm các đòn chiến thuật sắc sảo của cuộc đấu tranh nhận được cơ sở chủ yếu trong công trình của trường phái Cờ vua Italia là Ercolơ del Rio, Dz. Loli, D.Ponxianhi, họ đã có cách tấn công bằng quân nhanh chóng trong khai cuộc, liên hệ với việc thí quân để nắm quyền chủ động.
Có nghĩa là đã đưa vào kho tàng lý thuyết khai cuộc vào nửa đầu thế kỷ 19: cho ra mắt hướng dẫn chung về khai cuộc, nổi bật trong đó là những nhận xét bình luận Cờ vua. Cuốn hướng dẫn Cờ vua của I. Algaiera (năm 1795) “Tổng thể các bài giảng về lối chơi Cờ vua” của U. Liuisa (năm 1831), ở đó đã phân tích các loại khai cuộc gambit (Gambit Vua, Evanx, Scotlen và các loại gambit khác), cuốn sách giáo khoa khai cuộc của L. Laburdone (năm 1833), đó là cuốn “Sách hướng dẫn cho VĐV Cờ vua” của Stautone (năm 1847).
Đó là hướng dẫn tổng hợp về lý thuyết khai cuộc “Cuốn sổ tay” có thể được coi như cuốn từ điển khai cuộc Cờ vua đầu tiên.
Có vai trò đặc biệt trong việc phát triển lý thuyết khai cuộc nửa đầu thế kỷ thứ 19 thuộc về VĐV Cờ vua người Nga.
A.Petrov và K.Ianhis đã cùng nhau xây dựng khai cuộc phòng thủ 1.e4 e5 2.Mf3 Mf6 (Hậu quả được gọi là “Lối chơi Petrov”; xem ván cờ Nga). Ianhis hoàn toàn có quyền cho rằng từ niên thiếu đã nghien cứu lý thuyết khai cuộc ở Nga; ông ta là tác giả công trình 2 cuốn sách “Những phân tích mới khai cuộc Cờ vua” (năm 1842 – 43), ở đó lần đầu tiên, xem xét phòng thủ Slav đưa ra những ý tưởng mới trong phòng thủ Pháp (3… f5), trong ván cờ Tây ban nha (3… Mf6) và vv… “Đối với tất cả những bạn yêu cờ”; “Những phân tích mới về khai cuộc Cờ vua” của K. Ianhis là cuốn sách cần có, bởi vì nội dung nó sẽ trang bị cho các bạn kiến thức về lý thuyết cụ thể về khai cuộc, mà nó còn hệ thống hoá các khai cuộc từ trước tới nay kể cả các khai cuộc mới. (Tạp chí “Ghi chép trong nước” năm 1842). Nhờ cuốn sách của Ianhis “Lý thuyết tàn cuộc Cờ vua áp dụng tính chất khoa học, dưới dạng phân tích” (V. Mikhailov).
Những nghiên cứu trong lĩnh vực khai cuộc ở Nga được tiếp tục có những tác giả như I.Kirevxki, A.Kronheberg, I.Sumov và trước hết phải kể đến S.Urucov – tác giả cuốn sách thường dùng “Hướng dẫn nghiên cứu khai cuộc Cờ vua” (năm 1859 – 1861).
Việc phát triển nhanh chóng lý thuyết khai cuộc vào khoảng nửa đầu thế kỷ 19. Những khai cuộc chiến lược cơ bản trước hết là lối chơi phối hợp với việc thí quân và tấn công vào Vua. Các phương pháp phòng thủ trong khai cuộc nhường chỗ cho các thủ pháp tấn công. Những ảnh hường lớn và lâu dài trong việc phát triển lý thuyết khai cuộc được thể hiện trong những sáng tạo của P.Morphi, ông là người đưa vào thực tiễn những nguyên lý chiến lược được khám phá trong khai cuộc thoáng – đó là việc nhanh chóng phát triển sự hài hòa với việc tiếp theo là chuẩn bị cho tấn công vào Vua đối phương. Sức mạnh của Morphi bao gồm trước hết là “Suy nghĩ lối chơi thế trận sâu sắc có tính chất ưu thế lấn lướt” (A.Alekhin).
Trường phái lối chơi thế trận mà ông tổ được cho là V.Steinhis, đã đặt ra một thời kỳ mới trong việc phát triển lý thuyết khai cuộc. Nhắm tới việc tấn công trực tiếp trong khai cuộc, đồng thời chiếm các ô trung tâm, việc mạo hiểm thí quân được thay bằng cách chơi có kế hoạch và phát triển lực lượng Cờ vua hài hòa trong khai cuộc tiến tới nắm quyền chủ động lâu dài, tiếp theo là việc đóng đinh sự kiện ở trung tâm bàn cờ và vv…
Hoàn thiện phương pháp phòng thủ thể hiện bằng phương tiện hành động trung cuộc đấu tranh chống lại sự tấn công chưa được chuẩn bị trong khai cuộc. Cuối thế kỷ 19 và đặc biệt vào đầu thế kỷ thứ 20 việc chuyển từ những khai cuộc thoáng có tính chất Gambít sang những khai cuộc nửa thoáng và kín. Ngay từ thời đại của Steinhis những khai cuộc nổi tiếng như Gambít Hậu chiến lược chủ yếu của kế hoạch bao gồm việc chuẩn bị cho việc chơi công phá ở trung tâm sự xuất hiện hàng loạt các kiện tướng – đó là Z.Tarras, R.Teikhman, K.Slecter và những người khác, họ thường xuyên sử dụng khai cuộc nửa thoáng và khai cuộc kín trong thực tiễn thi đấu. Trong khi thực hiện chơi những khai cuộc này kế hoạch hành động đặt nến mong theo qui luật, chỉ khi đó khi phần lớn các quân đã được phát triển. Mối quan hệ giữa kế hoạch chơi ở khai cuộc và trung cuộc còn chưa có mối liên hệ chặt chẽ.
Những điểm mới trong lý thuyết khai cuộc mà Chigorin đề xuất đã đưa ra hàng loạt ý tưởng chiến lược (mối liên hệ hành động tương hỗ của các quân ở trung tâm, phong tỏa Tốt trung tâm, tấn công bằng Tốt ở bên cánh và vv…), xây dựng hành loạt hệ thống khai cuộc mới (xem phần ván cờ Tây ban nha, phòng thủ Pháp).
Chigorin tiến đến trong những khai cuộc phức tạp có cách chơi căng thẳng, kịch tính đối với hệ thống khai cuộc mà có mục đích (giành cho quân đen) – là việc làm chậm lại quá trình chiếm quyền chủ động của đối phương. Bước ngoặt mà Chigorin mang tới lý thuyết khai cuộc tạo ra tiếng vang cho việc hiểu biết: ý tưởng sáng tạo của ông ta đã được G.Pilsberi, R.Haruzek, R.Reti, A.Alekhin và nhiều người khác phát triển thêm.
Ý tưởng mới trong các luận thuyết chiến lược khai cuộc – là mối liên hệ chặt chẽ giữa kế hoạch chơi trong khai cuộc và trung cuộc, có sự phản công tích cực trong khai cuộc với sự hành động của các quân ở trung tâm và vv… đặc biệt thấy rõ sự xuất hiện sự sáng tạo của A.Rubinstein và A.Nhimxôvích. Vào đầu thế kỷ thứ 20 chiến lược khai cuộc có những nghiên cứu có giá trị phong phú đa dạng của Reti: trong đó là việc tiếp sau đó làm chủ nó bằng cách công phá và lỗ hổng (xem phần khai cuộc Reti). Những luận thuyết năng động của khai cuộc thể hiện trong tính cách của A.Alekhin. Cách chơi của ông ta tiến tới cụ6c đấu tranh căng thẳng ngay trong khai cuộc, thí chất giành quyền chủ động, dự định trước việc mất tempo, phục vụ cho ý tưởng cụ thể, và vv…, trong đó nhiều khả năng định hình chiến lược chơi khai cuộc tích cực.
Giai đoạn quan trọng trong lịch sử lý thuyết khai cuộc liên quan tới việc phát triển trường phái Cờ vua hiện đại (xem thêm phần trường phái Cờ vua), sự phức tạp của các trường phái này ảnh hưởng tới ý tưởng của Chigorin và Alekhin. Ý tưởng khai cuộc mới còn được phát triển bởi những người trẻ như P.Romanovxki, V.Sozin, G.Levenphit, V.Nhenarocov, V.Rauzer và nhiều người khác. Ở đây có vai trò đặc biệt là M.Botvinnhic. Ong ta đã xây dựng những thế trận điển hình nhờ sự hiểu biết rộng, có những nghiên cứu sâu về lý thuyết khai cuộc, có những kỹ năng buộc đối phương bằng những cách thức thuộc phạm trù tâm lý quan hệ với hệ thống khai cuộc và vv… Sự đóng góp cực kỳ to lớn cho lý thuyết khai cuộc hiện đại có sự đóng góp của nhiều VĐV Cờ vua hiện đại khác – đó là V.Smylov, T.Petrosian, P.Keres, I.Boleslavxki, S.Phuman, D.Bronstein, E.Geller, Iu.Averbach, M.Taimanov. Những nghiên cứu của họ hướng tới – việc đầu tiên là xây dựng chiến lược khai cuộc, tìm kiếm cách thức mới lối chơi tích cực cho quân đen xây dựng mối liên hệ hài hòa giữa khai cuộc và trung cuộc.
Đối với khai cuộc hiện đại – đó là kết quả lâu dài ý trí của nhà lý thuyết Cờ vua – đó là sự kết hợp tính chất uyển chuyển với những nguyên tắc kinh điển của cuộc chiến Cờ vua có tính tới những đặc điểm cụ thể của thế trận. Trong Cờ vua hiện đại có thực tiễn khác nhau giữa khai cuộc và trung cuộc có những tính chất qui ước khác biệt, những tính chất mang tính giai đoạn của ván cờ vua liên hệ chung bởi lối chơi có kế hoạch. Những nguyên lý khám phá khai cuộc thoáng và khai cuộc kín, mặc dù có hàng loạt định luật chung, vẫn có sự khác biệt. Trong khai cuộc thoáng là nhanh chóng phát triển quân – đó là cơ sở đầu tiên để chiếm quyền chủ động và tổ chức tấn công, phương tiện hơn hẳn đối phương trong việc huy động lực lượng và tạo ra ưu thế lực lượng ở phần này hay phần khác của cuộc đấu tranh. Phát triển quân trong khai cuộc (đặc biệt là khai cuộc thoáng) cần phải hài hòa có nghĩa là phát triển đồng thời cả cánh Vua và cánh Hậu, khi làm điều này phải đề phòng đối phương huy động lực lượng.
Trong khai cuộc thoáng khi thực hiện nước đi của cùng một quân có vài nước đi liên tiếp, theo qui luật không có mục đích tổng thể (ngoại trừ là việc tạo ra những đe dọa), vì điều này dẫn tới việc mất thời gian (tempo); “Trong trường hợp có thể mất thời gian, nếu điều này cho phép làm chủ vững vàng một vài cứ điểm” (Alekhin). Việc đầu tiên là phát triển quân nhẹ, sau đó là các quân nặng (trong trường hợp ngược lại phát triển các quân nặng có thể bị các quân và Tốt của đối phương tấn công). Trong khai cuộc thoáng Vua cần nhanh chóng nhập thành một cách nhanh nhất, bao hàm điều này là quân Xe tham chiến tích cực. Đối với khai cuộc kín tính chất huy động lực lượng từ từ từng bước, tích lũy ưu thế thế trận, bằng cách di chuyển quân và vv…
Nội dung chủ yếu của cuộc chiến trong khai cuộc là cuộc đấu tranh giành quyền làm chủ trung tâm. Có sự khác biệt với khai cuộc kinh điển, là những luận thuyết của nó (là chiếm trung tâm bằng Tốt), khai cuộc hiện đại có xem xét việc bỏ trung tâm với mục đích có sự tương hỗ hành động của các quân lên nó (chẳng hạn phòng thủ An độ cổ, phòng thủ Pháp). Ý nghĩa to lớn là việc bố trí các quân, đặc biệt là Mã ở trung tâm bàn cờ (xem phần trung tâm hóa quân). Những quân như vậy sẽ khống chế số ô lớn hơn và có thể nhanh chóng tấn công bất lỳ phần nào trên bàn cờ.
Vai trò quan trọng trong chiến lược khai cuộc là việc di chuyển Tốt, sự di chuyển của chúng đảm bảo sự cần thiết để cho các quân di chuyển dễ dàng đơn giản, hạn chế tầm hoạt động của lực lượng đối phương. Trong khai cuộc cần tránh việc tạo ra Tốt yếu (Tốt …….., Tốt chồng hoặc Tốt lạc hậu), nếu tạo ra chúng mà không phục vụ cho kế hoạch chơi tổng thể. Hành động kịp thời trong khai cuộc đảm bảo trước hết là có sự hành động phối hợp của các quân và Tốt; phá vỡ tọa độ của chúng dẫn đến thế trận xấu của từng quân riêg biệt không đạt yêu cầu về vị trí các Tốt, mất quyền chủ động và vv…
Chuỗi xích Tốt có thể có khả năng sự tích cực của các quân hoặc hạn chế nó; đến lượt mình các quân không cần phải cản trở sự di chuyển của các Tốt. Tuy nhiên công phá vào Tốt bằng các quân rất nguy hiểm: các Tốt di chuyển không có các quân yểm trợ dễ dàng trở thành đối tượng của cuộc tấn công.
Quyền đi nước đầu tiên cho phép trắng có phần nào quyền chủ động trong khai cuộc và có khả năng to lớn để lựa chọn kế hoạch chơi. Trong quá khứ lối chơi của đen theo luận thuyết tóm lại là cuộc đấu tranh như thế nào để đạt thế cân bằng (xem phần ví dụ về Gambít Hậu, phòng thủ Karo –Kann). Trong khai cuộc hiện đại đen tiến tới không chỉ việc hạn chế quyền chủ động ban đầu của trắng, mà còn phải tạo ra đòn phản công tích cực; chúng ta thấy những khai cuộc nổi tiếng như thế đó là phòng thủ An độ cổ, phòng thủ Prixa – Uphimxev, Phiankét Vua và nhiều khai cuộc khác.
Đối với trường hợp khi khám phá khai cuộc hiện đại có kết quả đòi hỏi phải có kiến thức hiểu biết về khai cuộc điển hình được xây dựng và có khả năng sử dụng thế trận ưu thế có kế hoạch, cũng như có kỹ năng sử dụng đòn chiến thuật nhanh chóng hoặc bắt đầu cuộc tấn công trực tiếp vào Vua đối phương. Trong trường hợp, khi không có một bên nào vó ưu thế trong khai cuộc, thì trong trung cuộc xuất hiện cuộc chiến có khả năng cân bằng, nó được chấp nhận theo qui luật, có tính chất mà thế trận được xem xét nhờ sự di chuyển hoặc cuộc đấu tranh căng thẳng với việc sử dụng hoặc cuộc đấu tranh căng thẳng với việc sử dụng khả năng chiến thuật. Các bạn xem xét như vậy trong phần khai cuộc kín, khai cuộc thoáng, khai cuộc nửa thoáng.
