Bobby Fischer được hậu thế nhớ đến như một trong những tượng đài lớn nhất, một thần đồng kỳ vĩ của môn cờ vua thời “Chiến tranh Lạnh”, mặc dù lối sống lập dị đã khiến ông không thể có những cống hiến lớn hơn cho làng cờ vua thế giới.

Arthur Bisguier, một “bạn cờ” cho rằng Bobby Fischer có thể trở thành một kẻ tâm thần nguy hiểm nếu ông không chơi cờ vua. Là một trong những siêu kỳ thủ cờ vua có ảnh hưởng nhất của thế giới, vô địch thế giới năm 1972 và giải nghệ ở tuổi 32 vỏn vẹn 3 năm sau đó, Bobby Fischer trở lại “sàn đấu” vào năm 1992 nhờ ảnh hưởng của một nữ sinh Hungary 17 tuổi.

Thời thơ ấu

Bobby Fischer chào đời ngày 9-3-1943 tại Chicago và trải qua những năm tháng thơ ấu ở khu Brooklyn (New York). Từ năm lên 6, cậu bé luyện cờ cùng Joan, người chị hơn cậu 6 tuổi, đã mua một bộ cờ vua với giá 1 USD ở cửa hàng ở góc phố vì nghĩ rằng đó là một trò chơi giống như những trò khác. Cả Joan lẫn mẹ – bà Wender Regina (1913-1997), một y tá người Ba Lan – đều không mê môn cờ vua như cậu con trai.

Bà Regina một mình nuôi hai con, và Joan có cha là nhà vật lý sinh học người Đức Hans-Gerhardt Fischer (1908-1993). Hai vợ chồng gặp gỡ nhau ở Đức, rồi cùng qua Moscow kết hôn và sinh sống nhiều năm ở đây trước Thế chiến thứ Hai. Tuy nhiên, Hans-Gerhardt Fischer không thể là cha của Fischer vì có thể chứng tỏ được là ông đã định cư ở Nam Mỹ vào năm 1939 và chưa bao giờ đặt chân vào lãnh thổ Hoa Kỳ.

Cha thật của Fischer là Neményi Pál (1895-1952), nhà vật lý, toán học và kỹ sư Hungary gốc Do Thái, đã chạy nạn sang Mỹ khi Đệ nhị Thế chiến bùng nổ và hồ sơ của FBI đã xác nhận điều này. Đến cuối đời, ông Neményi Pál vẫn gửi cho hai mẹ con 20 USD một tuần, trong khi Gerhardt Fischer không chu cấp gì cho gia đình. Để đơn giản hóa mọi việc, bà Regina đã đọc tên người cha của Joan khi đăng ký cho Fischer.

Năm 1951, khi cậu bé Fischer lên 8 tuổi, bà Regina đã đăng một quảng cáo trên tờ báo ở New York để tìm một “bạn cờ” phù hợp cho con trai mình. Bà Regina được giới thiệu là vào ngày 17-1, sẽ có một trận cờ simultaneous – khi kiện tướng cờ vua người Scotland, ông Max Pavey đấu đồng thời với nhiều người –  và hãy đưa con tới đó. Cậu bé Fischer cầm cự rất tốt và phải sau 15 phút, cậu mới nhận thua khi mất quân hậu.

Sự nghiệp của một thần đồng

Ván cờ của Fischer thu hút sự chú ý của nhiều người, trong đó có ông Carmine Nigro, Chủ tịch CLB Cờ vua Brooklyn – ông đã đề nghị Fischer gia nhập câu lạc bộ mà không phải trả phí thành viên. Thời gian tiếp đó, tài năng của Fischer đã phát triển rất nhanh: năm 1956, anh giành chức vô địch giải trẻ và 1 năm sau, đã trở thành quán quân Hoa Kỳ – danh hiệu này còn được Fischer lặp lại 7 lần trong thời gian 1958-1966.

Cậu bé 13 tuổi Bobby Fischer năm 1956 – Ảnh tư liệu

1957-1958, khi còn rất trẻ, mới 14-15 tuổi, Fischer đã có dịp đối đầu với các đại kỳ thủ hạng nhất như Max Euwe hay Tigran Petrosian (đều là các nhà vô địch thế giới lừng danh). Năm 1958, tại Portorož (Slovenia), Fischer đoạt danh hiệu Đại kiện tướng Quốc tế (nam) và là kỳ thủ trẻ nhất cho tới khi đó có được vinh dự này – phải rất lâu về sau, kỷ lục này mới bị phá bởi các đại kỳ thủ Hungary, Polgár Judit và Lékó Péter.

Năm 1960, ở tuổi 17, Fischer thi đấu tại Thế vận hội Cờ vua và đứng thứ hai sau nhà vô địch thế giới Mihails Tāls, và sau đó về nhất cùng nhà vô địch thế giới Boris Spassky trong giải đấu ở Mar del Plata (Argentina). Giữa chừng, Fischer không tốt nghiệp trung học mặc dù ông có chỉ số IQ cực cao (trên 180), đồng thời, tính cách “khác người” của ông đã bộc lộ rõ ràng vào lúc đó, khi quyết định “nghỉ hưu” năm 1967.

Lý do là sự bất hòa với Liên đoàn Cờ vua Mỹ, dẫn tới việc Fischer rời bỏ giải đấu mặc dù đang đã dẫn đầu ể chọn ra ứng viên của kỳ chung kết vô địch thế giới. Năm 1970, Fischer mới trở lại và nhờ đại kỳ thủ Hungary Benkő Pál (khi đó đang chơi trong màu cờ Mỹ) nhường chỗ, ông có thể xuất phát trong giải đấu dành cho các ứng viên vô địch thế giới. Fischer đã chơi như “lên đồng” và chiến thắng liên tục 21 ván rất khó!

Đỉnh cao của cờ vua thế giới

Bobby Fischer 28 tuổi khi ông chuẩn bị cho giải đấu chính thức cuối cùng của đời mình để đoạt danh hiệu vô địch thế giới, nhưng đây là điều mà về sau hậu thế mới biết. Năm 1971, tại Buenos Aires (Argentina), sau khi vượt qua Tigran Petrosian, người 2 lần đoạt cương vị vô địch thế giới và sở hữu vô số giải thưởng danh giá của cờ vua quốc tế, Fischer loạt vào chung kết để đấu với đương kim vô địch Boris Spassky.

Fischer và Spassky, năm 1972 – Ảnh: Paporov (Sputnik/ AFP)

Làng cờ vua thế giới do Liên Xô thống trị từ năm 1945, và đây cũng được coi là chiến thắng của CNCS trong “Chiến tranh lạnh”. Ý thức được vai trò của mình trong ván cờ sinh tử được cả thế giới chú tâm này, Fischer đã dùng tất cả mọi vũ khí về mặt tâm lý để gây ảnh hưởng tới “đàn anh” Spassky như đặt ra mọi đòi hỏi và “dọa” sẽ không chơi tiếp, thường xuyên tới chậm, phàn nàn về khán giả, đòi đổi địa điểm thi đấu…

“Thật lạ là sau bao nhiêu lâu, tôi lại được làm phóng viên chiến trường!”, văn hào gốc Hung Arthur Koestler có dịp trở lại nghề chính mà ông từng kiếm sống thời trẻ khi tường thuật trận đấu từ Reykjavík, thủ đô của Iceland. Rốt cục, với 7 ván thắng, Fischer đã thắng đậm Spassky về chung cuộc 12,5-8,5, giành khoản tiền thưởng 250 ngàn USD (cao nhất thời đó), và lối chơi của ông được đánh giá là bốc lửa và thông thái.

Chiến thắng của Bobby Fischer được báo chí Phương Tây xem như sự vượt trội của nền dân chủ trước chủ thuyết cộng sản. “Tính cách của Fischer dựa trên mong muốn thống trị, sỉ nhục và kiểm soát bộ não của đối thủ” theo nhận xét của “Thời báo New York” (The New York Times), nhưng cần thấy là ông đã liên tục đổi mới và áp dụng những “chiêu thức” hết sức bất ngờ mà không ai khác có thể nghĩ ra cho đến lúc đó.

Tính cách đặc biệt của Bobby Fischer đã thể hiện từ khi ông còn rất trẻ, như đòi thù lao ở mức “không tưởng”, yêu cầu thay đổi thể lệ thi đấu, hoặc muốn phải có đèn chiếu riêng cho mình và buộc khán giả phải ngồi lùi ra xa, v.v… Với các đại kỳ thủ hàng đầu của Liên Xô đương thời, ông cũng không ngại ngần bày tỏ ác cảm, cáo buộc họ gian lận và thông đồng.

Thái độ và cách hành xử kỳ quặc của Fischer lên tới đỉnh điểm trước và trong trận chung kết năm 1972, và phần nào, có thể đã khiến đối thủ Nga – đại kỳ thủ 2 lần vô địch thế giới Boris Spassky – mất tập trung và sa sút tinh thần, như cáo buộc của phía Liên Xô. Nhưng chắc không ai ngờ rằng sau đó, Fischer còn đi tiếp những bước rất bất ngờ khác, khiến ông trở thành “dị nhân” độc nhất vô nhị trong làng cờ thế giới.

Bất ngờ từ giã bàn cờ

Năm 1975, Bobby Fischer lẽ ra phải bảo vệ danh hiệu vô địch trước đối thủ trẻ Anatoly Karpov (Liên Xô), tuy nhiên ông đã đệ trình lên Liên đoàn Cờ vua Quốc tế (FIDE) một danh sách 179 điểm, mà quan trọng nhất là nếu hòa 9-9, ông vẫn giữ chức vô địch. Đề xuất đương nhiên không được chấp nhận, Anatoly Karpov trở thành quán quân mà không cần thi đấu, và sau đó bảo vệ được danh hiệu này trong 10 năm.

Ngay sau đó, Fischer từ bỏ danh hiệu vô địch và trong thực tế, chấm dứt sự nghiệp cờ vua của mình. Không chỉ thế, ông còn còn ẩn náu khỏi thế giới ở California. Rồi một đại kiện tướng người Hà Lan chu cấp cho Fischer 400 USD hàng tháng, ông sống bằng nguồn đó tại một căn phòng 10 m2 trong một nhà tình thương gần Hollywood. Đôi khi, báo chí chỉ còn nhắc đến ông qua những phát biểu và quan điểm lộn xộn.

Rồi, cựu thiên tài cờ vua trở thành thành viên một giáo phái dựa trên “Cựu Ước”, nhưng tới năm 1977, ông coi họ là “quỷ Satan” và rời bỏ giáo phái. Tháng 5-1981, Fischer bị bắt giam hai ngày, sau đó cảnh sát phát biểu rằng đó là một “nhầm lẫn”, nhưng chính đại kỳ thủ cũng không thể kể lại câu chuyện một cách đích xác. Vào thời điểm đấy, có lẽ không ai còn nghĩ đến thần đồng cờ vua một thời như một đại kỳ thủ.

Phải tới năm 1992, Fischer mới chơi lại cờ, và đối thủ của ông lúc đó không ai khác ngoài “cựu thù” Boris Spassky, người đã định cư ở Pháp từ năm 1976 với người vợ thứ ba (công dân Pháp) và cũng đã nhận được quốc tịch Pháp. Trong sự kiện chấn động ấy, có sự tác động lớn của một thiếu nữ Hungary – cô Rajcsányi Zita, khi đó là học sinh Trung học và là một người rất hâm mộ tài cờ vua của Bobby Fischer.

Trận “phục thù” ly kỳ

Nhà đại kỳ thủ mà trước kia vốn quen với sự “chiều chuộng” của các nguyên thủ quốc gia, giờ do thiện cảm với một cô gái Hung 17 tuổi – và tất nhiên, do khoản tiền thưởng 5 triệu, mà ông sẽ “bỏ túi” 3,6 triệu nếu chiến thắng – nên đã trở lại với những quân cờ. Câu chuyện kỳ lạ mở màn với lá thư của Rajcsányi, cô hỏi Fischer sao lại giã từ môn cờ vua? Ít lâu sau, vị đại kỳ thủ gọi điện, rồi mời cô gái qua TP. Los Angeles.

Năm 1992, Rajcsányi gặp kỳ thủ, nhà tổ chức cờ vua gốc Hung – ông Kubát János – tại sân bay Budapest khi ông chuẩn bị lên đường tới Manila. Thoạt tiên, nhà tổ chức không tin khi Rajcsányi nói rằng Fischer có thể chơi trở lại, “quả thực tôi nghĩ cô bé này không hoàn toàn bình thường”. Chỉ khi được thấy lá thư mà Fischer thổ lộ rằng ông muốn trở lại, ông Kubát mới hiểu rằng “lịch sử cờ vua đã trao cho ông một sứ điệp”.

Có lẽ tôi cũng dở hơi khi tham gia sứ mệnh này”, ông Kubát chia sẻ về sau. “Tôi coi sự trở lại của Fischer như sự Phục sinh của Chúa Jesus, vì có người tin và có người không tin”. Công việc tổ chức rất nguy hiểm, vì khi đó cuộc nội chiến ở Nam Tư đang ở giai đoạn gay gắt và nước này bị cấm vận. Ông Kubát vay được 5 triệu USD từ các ngân hàng Nam Tư, tiền để đầy một va-li và ông phải mang lậu qua biên giới.

Trận “thư hùng” được tổ chức tại Sveti Stefan, khu nghỉ mát rất đặc biệt của Montenegró. Bobby Fischer chỉ chịu đàm phán nếu nhận được tiền trong tài khoản. Cựu Phó Thống đốc Ngân hàng Quốc gia Hungary, ông Fekete János là người rất mê cờ, nên đã hỗ trợ bằng cách nhận tiền từ ông Kubát, rồi thông qua Citybank chuyển tới một tài khoản mà Fischer cung cấp – thời ấy, đây là một chuyện diễn ra như trong phim.

Tiếp tục cuộc sống của “dị nhân”

Tháng 6-1992, tròn 20 năm sau trận chung kết năm 1972, Fischer và Spassky lại ngồi lại vào bàn thi đấu. Chung cuộc, Fischer lại thắng đậm 17,5-12,5, nhưng trận đấu chủ yếu mang tính chất tượng trưng: nhà vô địch bấy giờ là siêu kỳ thủ Garry Kasparov cũng nói, cứ để các cụ hưu trí chơi với nhau. Vấn đề là 2 địa điểm thi đấu – Sveti Stefan và Belgrade – đều thuộc Nam Tư, Fischer phải đối mặt với án tù có thể lên tới 10 năm!

Bobby Fischer không quan tâm tới lời cảnh báo trước đó của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, rằng ông đã vi phạm lệnh cấm vận của Mỹ với Nam Tư, và tháng 12-1992 ông còn bị truy nã quốc tế. Đến khi đó, ông mới “đổ lệ” và không dám đi xa vì sợ mật vụ Mỹ và Israel sẽ bám theo. Fischer mua một ngôi nhà ở Magyarkanizsa (gần biên giới Hungary), đi đâu luôn có 2 vệ sĩ, và luôn nghi ngờ người khác là “mật vụ quốc tế” muốn hại mình.

Năm 1993, Fischer trở lại Budapest và ở đây trong vòng 8 năm. Ông muốn được ở gần Rajcsányi, tuy nhiên cô gái không đáp lại tình cảm của ông và đang đợi đứa con từ người khác. Fischer cũng liên lạc với gia đình Polgár (nơi có 3 cô gái đều là những Đại kiện tướng Quốc tế), và được đón nhận nồng nhiệt, nhưng khi ông bắt đầu phủ nhận holocaust với sự hiện diện của họ, mối quan hệ đôi bên ngày càng trở nên lạnh nhạt.

Cần biết là gia đình Polgár có nhiều người thiệt mạng ở “Trại tử thần” Auschwitz trong “đại nạn” holocaust của người Do Thái trong Đệ nhị Thế chiến, và mặc dù Bobby Fischer có dòng máu Do Thái nhưng ông lại có quan niệm bài sắc dân này. Thời gian ở Budapest, căn bệnh hoang tưởng của Fischer ngày một nặng, ông mặc áo choàng lông ngựa dày 15cm để khỏi bị ai đâm xuyên qua, và đôi khi còn mặc trang phục chống đạn.

Đoạn kết của đời chìm nổi

Không ai rõ Bobby Fischer trú ngụ tại Hungary tới khi nào, và cụ thể ông ở đâu: nhà cựu vô địch tránh đám đông và chỉ tin vào vài người, trong đó có bạn cũ là đại kỳ thủ Benkő Pál, người đã nhường chỗ cho ông trong cuộc thi tìm ứng viên cho trận chung kết vô địch thế giới năm 1972. “Fischer sống ẩn dật, nhưng thích đi tắm khoáng, thích ăn ở nhà hàng Tầu và Nhật, thích đi xem phim, nhưng thù ghét giới ký giả”, ông Benkő kể lại.

Từ năm 2000, Fischer sang Châu Á, thoạt tiên là ở Philippines, rồi qua Nhật. Năm 2004, ông bị chính quyền Nhật bắt giữ vì hộ chiếu hết hạn, và Hoa Kỳ yêu cầu dẫn độ. Trong quá trình tố tụng, Fischer kết hôn với Watai Miyoko, con gái Chủ tịch Hội Cờ vua Nhật Bản, rồi viện vào đó nộp đơn xin nhập tịch và tỵ nạn chính trị ở Nhật, vì luật pháp nước này nghiêm cấm việc dẫn độ công dân Nhật Bản để trao cho tòa án nước khác.