Từ xa xưa, con người đã đua nhau chạy tốc độ. Đôi chân khi đó là một trong số ít phương tiện di chuyển. Ngày nay, bất cứ ai cũng có thể dễ dàng vượt qua vận động viên chạy bộ vĩ đại bằng chiếc xe đạp thông thường. Tuy nhiên, cuộc đua không dừng lại với sự ra đời của xe đạp. Hơn nữa, kỷ lục chạy đang tăng đều, các cuộc tranh tài ngày càng trở nên sôi động.
Tình yêu cờ vua được chia sẻ bởi mọi người không chỉ ở các thời đại và quốc gia khác nhau, mà còn ở mọi lứa tuổi, ngành nghề, khuynh hướng và quan điểm khác nhau. Điều gì đã thu hút và lôi cuốn họ đến với cờ vua? Điều gì khiến cờ vua có sức hút, thường đến cả đời người như vậy? Những câu hỏi này không thể được trả lời bằng một từ đơn lẻ. Các khả năng chơi cờ khá rộng, và những người khác nhau sẽ tìm thấy những khả năng khác nhau cho mình. Có vẻ như yếu tố đấu tranh và thi đấu – yếu tố thể thao – là vô cùng quan trọng trong cờ vua. Đây là phần lâu đời nhất của cờ vua. Những người chơi cờ đã biết đến niềm vui chiến thắng và sự cay đắng của thất bại từ rất lâu trước khi họ biết cách tạo ra những sự kết hợp ngoạn mục, hy sinh quân cờ hoặc phát triển các kế hoạch khai cuộc chiến lược sâu sắc. Để đánh bại đối thủ trong trận chiến trí tuệ, trong mọi điều kiện bình đẳng, chỉ với lý trí – chúng tôi đồng ý, là mục tiêu cực kỳ hấp dẫn.
Nhưng cờ vua không chỉ là cuộc chiến. Chúng mang tính logic bên trong, các định luật của chúng được ẩn đi, nhưng có thể tiếp cận để nghiên cứu thông qua việc tích lũy thông tin, phân tích, khái quát hóa. Rõ ràng, điều này thu hút những người có khuynh hướng nghiên cứu.
Cái đẹp cũng tồn tại trong cờ vua. Một đòn phối hợp bất ngờ, một đòn phối hợp hợp tinh tế, lạ lùng thoạt nhìn, nhưng diễn biến hợp lý, sự cứu rỗi “siêu nhiên” trong một tình huống tưởng chừng như vô vọng khơi gợi cảm xúc ở những người chơi cờ, những người chơi, người xem hoặc những người nhiều năm phân tích ván cờ kinh điển giáo khoa, tương tự như những gì được gợi lên bởi những tác phẩm nghệ thuật tuyệt đẹp.
Cờ vua mang đến những khoảng thời gian thú vị. Và điều này không thật sự nhỏ nhặt. Ví dụ, chúng ta hãy nhớ lại, vai trò của cờ vua trong Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại. Cờ vua được chơi trong bệnh viện. Và nó đã mang lại ý nghĩa, kèm theo đó là lợi ích tuyệt vời như thế nào cho thương binh.
Nhưng nó không chỉ là trò giết thời gian. Cờ vua là một Trò chơi được viết hoa. Và mặc dù cờ vua không phát triển sức mạnh, sự khéo léo, hoặc các tố chất thể chất khác, có lẽ không kể đến sức chịu đựng khi làm việc trí óc căng thẳng và kéo dài, tuy nhiên, chơi với lòng nhiệt tình, vị tha, một người có được những phẩm chất cần thiết cho công việc, cho cuộc sống. Đương nhiên, cờ vua sẽ không thể thay thế việc rèn luyện thân thể, ngược lại, các kỳ thủ cờ vua nếu phấn đấu trở thành những chiến binh thi đấu thực thụ thì cần phải rèn luyện thể chất và thể thao.
Các bài học cờ vua thường xuyên dạy một người tư duy nhất quán, phát triển sự khéo léo và một số phẩm chất hữu ích khác. Cờ vua giúp phát triển những đặc điểm cần thiết như vậy không chỉ trong ván cờ mà còn trong cuộc sống, như tính quyết đoán, cũng như khả năng lập kế hoạch hành động của họ. Trên bàn cờ, ai chơi không có kế hoạch sẽ ngay lập tức bị đánh bại. Kỳ thủ cờ vua nổi tiếng, tác giả của nhiều cuốn sách về lý thuyết và phương pháp luận của cờ vua, kiện tướng A. Nimzowitsch cho rằng không phải vô cớ mà kiên trì theo đuổi một kế hoạch sai lầm hơn là chơi không có kế hoạch. Điều này nghe có vẻ nghịch lý, nhưng nó nhấn mạnh chính xác sự vô ích của việc chơi mà không có kế hoạch.
Thông thường, người chơi cờ càng mạnh, anh ta càng kiên trì. Người ta đã nhận thấy rằng một kỳ thủ cờ vua đẳng cấp, khi thấy mình trong tình thế khó khăn, quyết liệt chống trả đến cùng và thường cứu những thế cờ vô vọng. Sự kiên trì làphẩm chất rất cần thiết và có giá trị trong các lĩnh vực khác của cuộc sống.
Điều tương tự cũng áp dụng cho đặc điểm của tính cách như khả năng phục hồi. Những người yếu kém về tinh thần sau trận thua thì chơi dưới khả năng của họ đáng kể, trong khi những người chơi cờ kiên trì có thể huy động toàn bộ sức lực của mình sau trận thua và chơi với “cơn giận thể thao” lớn hơn một bất ngờ. Ở đây có thể tham khảo ví dụ nổi tiếng từ trận đấu cuối cùng của nhà vô địch thế giới A. Karpov với người thách đấu V. Korchnoi (Baguio, 1978). Sau khởi đầu tự tin, Karpov đã dẫn trước trận đấu với tỷ số áp đảo. Anh ấy chỉ còn một ván nữa để giành chiến thắng và có được sáu chiến thắng đáng mơ ước, mang lại chiến thắng chung cuộc trong trận đấu. Và sau đó gần như liên tiếp anh ta thua ba ván liên tiếp, và tỷ số của trận đấu bỗng nhiên bằng nhau. Các đối thủ vào thời điểm này đã rất mệt mỏi. Tuy nhiên, nhà vô địch thế giới ở trận cuối thể hiện ý chí quyết thắng, sự kiên định và bền bỉ.
Khả năng “giành thắng lợi” hay khả năng chống chọi với hoàn cảnh khó khăn là biểu hiện của ý chí mạnh mẽ. Những chiến thắng và thất bại khó khăn trong cờ vua phát triển những đặc điểm tính cách có giá trị.
Một đặc điểm quan trọng khác mà cờ vua mang lại – khả năng thích ứng với những điều kiện thay đổi bất ngờ. Trong ván cờ, điều bất ngờ nằm ở việc chờ đợi ở hầu hết mọi nước đi. Trên thực tế, đó là trận chiến không đổ máu, và cũng như trong chiến tranh thật sự, khoảnh khắc bất ngờ đóng vai trò quan trọng. Chúng ta phải cố gắng làm choáng đối thủ bằng những nước đi bất ngờ, nhưng đối thủ cũng không ngồi yên. Giả sử rằng đã không thể đoán trước được nước đi của đối phương, thì điều quan trọng nhất là đừng để bị nhầm lẫn. Người ta biết rằng sự hoảng loạn luôn nguy hiểm hơn nguyên nhân làm phát sinh ra nó.
Vì vậy, cờ vua rèn luyện những đặc điểm và kỹ năng có giá trị: tính quyết đoán, tự phê bình, kiên trì, khả năng lập kế hoạch hành động, khả năng kiểm soát bản thân trong những điều kiện thay đổi bất ngờ. Thực tế là họ cũng rèn luyện sức bền trong công việc trí óc đã được trình bày. Ở đây chúng tôi chỉ có thể nói thêm rằng nhịp điệu bắt buộc của ván cờ vua đóng vai trò quan trọng trong việc này. Việc di chuyển phải được thực hiện để đáp ứng với nước đi của đối thủ, không được hoãn lại cho đến khi sức mạnh và tâm trạng xuất hiện, và bên cạnh đó, có thời gian để suy nghĩ về các nước đi trong thời gian được phân bổ cho việc này.
Kỳ thủ cờ vua vĩ đại, nhà vô địch thế giới A. Alekhine từng nói: “Thông qua cờ vua, tôi đã nuôi dưỡng tính cách của mình. Trước hết, cờ vua dạy phải khách quan. Trong cờ vua, một người có thể trở thành một kiện tướng vĩ đại chỉ khi nhận ra những sai lầm và thiếu sót của mình. Hoàn toàn giống như trong cuộc sống”. Cần lưu ý rằng những lời này của A. Alekhine đã được xác nhận trong tiểu sử của ông.
Như A. Alekhine đã tin tưởng một cách chính xác, cờ vua là công cụ tuyệt vời để giáo dục tính cách, và có thể đây là một trong những lý do cốt yếu tạo nên sức hấp dẫn và sức lan tỏa của nó.
Một lý do khác giải thích cho sức hấp dẫn và tuổi trẻ vĩnh cửu của cờ vua, đó là nó mang đến cơ hội thể hiện nguyên tắc sáng tạo vốn có trong mỗi con người.
Ngoại trừ những nước đi đầu tiên, trên bàn cờ thường có những tình huống không lặp lại. Người chơi có thể bằng cách rèn luyện trí nhớ của mình, ghi nhớ rất nhiều dữ liệu từ bảng cửu chương đến những bài thơ. Điều này sẽ cung cấp hành trang quý giá, nhưng nó sẽ không dạy thói suy nghĩ cho chính mình. Và trên bàn cờ, bất kỳ người chơi cờ nào, cả mạnh và yếu đều là những người sáng tạo. Tất nhiên, họ sáng tạo với tất cả khả năng của mình. Một người chơi cờ mới bắt đầu sáng tạo theo quan điểm của những người còn thiếu kinh nghiệm, thường mắc sai lầm thô thiển, nhưng đôi khi tìm thấy một nước đi được truyền cảm hứng từ một tia sáng tài năng. Những người thành thạo sáng tạo ra một cách khéo léo, nhưng điều bất ngờ xảy ra, chỉ với một nước đi bất cẩn, anh ta đã phá hủy toàn bộ tác phẩm của mình.
Tính thẩm mỹ của cờ vua là một lĩnh vực nghiên cứu phong phú. Tính độc đáo, chiều sâu và độ chính xác của suy nghĩ, được thể hiện trong các kế hoạch và đòn phối hợp, có tác động sâu sắc đến người xem.
Thông thường, trong các cuộc thi lớn, giải thưởng đặc biệt được thiết lập cho các ván cờ đẹp nhất. Sự nổi tiếng của các kiện tướng nổi tiếng phần lớn phụ thuộc vào phong cách chơi của họ, vào khả năng sáng tạo bùng cháy, vào mong muốn chấp nhận rủi ro nhân danh một ý tưởng cao đẹp. Những thành tựu sáng tạo tốt nhất của các kiện tướng đến từ các quốc gia và thế hệ khác nhau tạo nên một kho tàng của nghệ thuật cờ vua và là nguồn giáo dục thẩm mỹ cho người chơi cờ.
Khán giả trong các trận đấu cờ vua khác với khán giả ngồi trên ghế nhà hát, trong rạp chiếu phim, sân vận động. Họ cũng đang hoạt động và sáng tạo, và dường như ngang bằng với những người tham gia thi đấu. Họ không chỉ quan sát, cảm nhận và đồng cảm. Cùng với các kỳ thủ, họ suy nghĩ về tình huống và quyết định nên thực hiện nước đi nào và tại sao. Điều này, tất nhiên, khó hơn là chỉ xem những gì đang xảy ra, nhưng nó cũng thú vị hơn.
Tính đặc thù của ván cờ nằm ở chỗ, điều quan trọng không chỉ là thực hiện một số nước đi xuất sắc, mà điều quan trọng không kém là tránh bỏ lỡ để có kết quả thuận lợi. Không một nước đi kém nào có thể được thực hiện. Một người chơi cờ trung bình, xem ván cờ của các nhà vô địch, có thể đoán được hầu hết tất cả các nước đi. Nhưng điều này “gần như” đóng vai trò như một bức tường đá ngăn cách anh ta với nhà vô địch.
Điều thú vị là cờ vua mang lại cơ hội ngang nhau để đạt được cùng đẳng cấp cho những người có nhiều khuynh hướng khác nhau, mặc dù có một niềm tin rộng rãi rằng cờ vua tốt hơn cho những người có khả năng toán học, tuy nhiên, người ta biết rằng kỳ thủ cờ vua vĩ đại A. Alekhine, nhưng một khả năng đặc biệt về ngôn ngữ và văn học đã xuất hiện. Thời trẻ, ông ta định trở thành nhà ngoại giao, sau đó học luật và thậm chí đóng phim một thời gian… Như người ta nói, bản chất nghệ thuật. Và bản chất nghệ thuật đó đã tìm thấy biểu hiện của mình trong nghệ thuật cờ vua. Nhà vô địch thế giới E. Lasker là một nhà triết học và toán học. Các nhạc sĩ đã cho thế giới là kỳ thủ cờ vua vĩ đại Philidor. Đại diện của nhiều ngành nghề đã và đang đạt được trình độ cao trong nghệ thuật cờ vua. Đấu cờ có thể được đấu theo nhiều cách khác nhau và theo nhiều phong cách khác nhau, nhưng kết quả có thể tương tự nhau. Vì vậy, cờ vua hoạt động như một trò chơi rất linh hoạt.
Một lý do khác giải thích cho sự phổ biến của cờ vua là các quân cờ không phụ thuộc vào thời gian: một ván cờ vua dễ dàng được ghi chép và tái tạo, nhờ đó tư tưởng cờ vua là bất tử và phổ biến rộng rãi. Một người chơi cờ có thể lặp lại các tác phẩm cờ vua tốt nhất tại nhà. Thực tế không có bất kỳ rào cản ngôn ngữ nào đối với người chơi cờ vua. Không cần phải đi du lịch để xem bản gốc. Nghệ thuật cờ vua ở khía cạnh này là vô cùng dân chủ.
Dương Thanh Bình Bài giảng sinh viên K43 HLTT
